Uluslararasi Hukuku Donemsellestirmek: Pozitivist Soylem ve Otesi/Periodisation of International Law: Positivist Discourse and Beyond.

• Author: Demirli, Aynur
• Position: Report

Giris

Yakin bir zamana kadar uluslararasi hukuk teorisi alanindaki tartismalar, siyaset bilimi calismalari acisindan, marjinal ugraslar listesinin ust siralarinda yer almaktaydi. Hukuk felsefesi alaninda baskin konumunda bulunan hukuki pozitivizmin ise, uluslararasi hukuku teknik bir mesele olarak sunan teorik catisi altinda genel manzara esasli olarak degismemistir. Ancak bugun, 1990 sonrasinin dunyasinda kuresel guc iliskilerindeki bir seri unsurun radikal sekilde donusmesi sonucu, uluslararasi hukuk tartismalari artik gunluk hayatimiza "daha az teknik" meseleler olarak girmektedir. Hem uluslararasi hukuk dalinda uzmanlasmamis olan hukukcular hem de hukuk disi mesleklerden gelen kimseler, kuresel olcekli olaylarin aciklanmasinda ya da ic politikaya ait beyanlarin uluslararasi hukuk dolayimi ile uretecegi etkiler hakkindaki yorumlarinda uluslararasi hukukun "teknik" alanina giderek artan oranlarda basvurmaya baslamislardir.

Elinizdeki calismada--sozu edilen bu ilgi artisi baglaminda- uluslararasi hukuku kendi oncesinden ayiran tarihsel donusum, bu donusum baglaminda uluslararasi hukukun islevini yerine getirmeye basladigi zaman ve uluslararasi hukukun donemsellestirilme sorunlari uzerine bir tartisma yurutulecektir. Bu baglamda, yazi boyunca once, uluslararasi alanda, devlet ve diger yapisal bicimler arasindaki istikrarli iliskileri duzenleyen hukuk alani olarak, uluslararasi hukuka ozgu unsurlar uzerinde durulacaktir. Ardindan bu hukuk alaninin toplumsal islevini yerine getirmesi icin gerekli ozgul kosullara referansla, olasi bir baslangic tarihi ve uluslararasi hukuku kendi tarihi icerisinde donemsellestirme kriterleri hakkinda savlar uretilecektir. Bir baska deyisle calisma, yalnizca uluslararasi hukukun islevini ve kendi oncesinden farkini ele almakla yetinmeyecek, ayni anda disiplinin dogusundan sonraki tarih icerisindeki donusumunu nesnel kosullari icerisinde ele almaya calisacaktir.

"Uluslararasi" Hukuka Dogru: Ortaya Cikis ve Varlik Kosullari

Uluslararasi hukuk; pozitivist hukuk soylemi icerisinden, uluslararasi alanda devlet-devlet ya da devlet ve diger yapisal bicimler arasindaki istikrarli iliskileri egemenlik ve sozlesme ozgurlugu prensipleri uzerinden duzenleyen hukuk alani olarak tanimlanabilir. (1) Bu calisma bakimindan pozitivist soylemin getirdigi bu tanimda dikkati ceken hususlar; uluslararasi hukuku egemenlik ve sozlesme ozgurlugu ilkeleri uzerinden tasarlamasi ile 'teknik' bir mesele olarak ele alarak tarihsizlestirmesidir. Ancak uluslararasi hukukta pozitivizm, farkli yazarlar tarafindan farkli sekillerde ele alinabilmektedir. Ornegin Kennedy uluslararasi hukuk yazinini ilkel-klasik-modern olarak ayirir ve onun icin 19. yuzyilin sonu ile sinirli olan pozitivizm soylemi klasik donemin urunudur. (2) Pozitivizmi 'iradeci pozitivizm' olarak ele alip, ona mundemic kabul ettigimiz 'egemenlik' gibi kavramlarin cok daha eski donemlerde de var oldugunu ileri suren gorusler de soz konusudur. (3) Ilk durumda pozitivizmin tarihsel kokeni isabetli bicimde tespit edilir ancak ona ait olan 'egemenlik' ve 'sozlesme ozgurlugu' gibi kavramlarin devamliligi gozden kacirilir. Ikinci durumda ise, pozitivizmin tarihselligi isabetli bicimde tespit edilmekle birlikte onu pozitivizm yapan 'egemenlik' ve 'sozlesme ozgurlugu' gibi kavramlarin belirli bir donemin urunu oldugu ihmal edilir. Bu calismada pozitivizmin kendi oncesinden miras aldigi kavramlar hem de yarattigi tarihsel kopus goz onune alinarak uluslararasi hukukun islevi hakkinda bir takim genellemeler yapilmaya calisilacaktir.

Uluslar-arasilik ve Liberal Hukuk Ideolojisi

Verilen tanimin unsurlari icerisinde uluslar-arasilik vurgusu dikkat cekmektedir. Herhangi bir seyi uluslararasi olarak nitelemeden once, tarihsel ve uzamsal bir entiteye tekabul eden "ulus" kavraminin incelenmesi gerekir. Ulus (nation) terimi akrabalik, soydaslik, etnisite vs. benzer kavramlardan; dilsel, dinsel, hukuki, ahlaki, bilissel pratikleri duzenleyerek kendisini olusturacak mekanizmalara sahip olmak dolayimi ile ayrilir. (4) Modern anlamiyla ulus ve "uluslararasi olan durum"dan bahsedebilmek icin siyasal iktidar ile dilsel, dinsel, hukuki, ahlaki ve bilissel pratiklerin belirli bir tarzda duzenlenecek sekilde bicimlendirebilmesi, yani bir takim nesnel kosullarin ortaya cikmasi gerekmektedir. Sozu edilen bu yeni tarzda duzenlemeleri gerceklestirecek iliski bicimleri devletin tuzel kisilik olarak ortaya ciktigi, sozlesme esasli sosyal iliskilerin toplumsal olcekte baskin hale geldigi, Orta Cag toplumlarina ait parcali egemenlik alaninin ulkesel boyutlara vardigi bir doneme ozgun mekanizmalardir. Anilan mekanizmalarin bicimlenmesi sureci ile meta uretiminin daha once gorulmedik boyutlarda genellesmesi durumu arasinda iliski tesis eden oldukca genis bir yazin bulunmaktadir. (5)

Ulus olarak adlandirilan entiteyi ortaya cikaran iliski bicimleri, bu baglamda ancak sermaye birikimi ve buna bagli olarak emegini "ozgurce" satan, feodal baglarindan azade kilinmis iscinin ortaya cikmasi surecleri ile esgudumlu olarak olusur. Ancak sozu edilen bu yapisal donusum de kendi icerisinde yekpare bir surec degildir ve uluslar-arasilik unsuru bu surec icerisinde de kavramsal olarak degisime ugrar. Bu noktada once mutlakiyetci devlet (absolutist state), daha sonra da kapitalist devlet bicimlerinin ve egemenlik dolayimi ile sozlesme temelinde iliskiye gecirecek hukuki-ideolojik kavramlarin ortaya cikis sureci, soz konusu kavramsal degisimin izlenebilmesi icin onemli imkanlar sunmaktadir. (6) Bu surecte once mutlaki devletin sonra da modern devletin politika ureticileri, kuramcilari ve uygulamacilarinin "kesfederek" ifsa ettigi kavramlar; tarihsel bir kopusun, uretim iliskilerindeki koklu bir donusumun ve bunun zihindeki somutta temellukunun ozgun bir bicimine denk gelirler. Soz konusu kopus; burjuvazinin cikarlarinin izole hale gelip karsit menfaat sahibi olanlar tarafindan dahi one surulebilecegi, yeni bir zaman ve mekan anlayisi ekseninde orgutlenen toplumsal olusumlarin ortaya cikisini ongerektirmektedir.

Kosullardaki donusumle karsilikli iliski icerisinde, mevcut hukuk kurumu ile birlikte hukuk ve siyaset felsefeleri de donusur. Izole cikarlarin, istedigi metayi istedigi seyle degistirmekte "ozgur", tasidigi mal uzerinde "egemen", metalar evrensel esitleyicinin terimleri ile degerlendirildikleri icin "esit" hak sujeleri (bir baska deyisle soyut bireyler) arasindaki iliskilere konu olabilmesi icin; kapitalizm oncesi toplumlarda bulunmayan bir seri teorik-kavramsal uretim aracinin bazen kesfedilmek, bazen de donusturulmek suretiyle insanlar arasi iletisime girebilmesi gerekir. (7) Liberal hukuk soylemi bu donusum icin gerekli kavramsal donanimi ve teorik cerceveyi uretebilmistir. Kaliciligi ve diger soylemlerle eklenebilme kapasitesinin boyutlari da bu kosullarin mevcudiyetine baglidir.

Hukuk onunde esitlik, -modern anlamiyla- sozlesme, mulkiyet ve piyasa kurumlari, atomlasmis bir birey anlayisi, ozgur irade kavrami (mitosu), kendi emeginin urunlerini ve baskalarinin emek gucunu temelluk edebilme hakki, birey tuccardan tuzel kisi tuccara gecis--ilk ticaret sirketlerinin ortaya cikisi- ve buna bagli olarak tuzel kisi kavraminin gelisimi, bireyin ozel mulkiyet hakkinin siyasi iktidarin keyfi eylemleri karsisinda korunmasi gibi bir seri yenilik; liberal soylemin sundugu kavramsal set uzerinden dolasima girebilmistir. Bu kapsamda, insanlarin uretim iliskileri ile kurduklari iliskiler koklu olarak degismis ve yeni bir hukuk ideolojisi olan liberal hukuk ideolojisi dogmustur. (8)

Liberal hukuk ideolojisi, en temelde gelismis bir meta ekonomisi icerisindeki bireylerin karsilikli "ozgur" iradeleri ile sozlesme iliskisi kurduklari mitosu uzerinde yukselir. Hakim burjuva ideolojisinin sozlesme uzerine urettigi mitos, sozlesme kurumunu ve ozgur iradesiyle sozlesme yapan rasyonel-atomize bireyi degismez bir toz olarak homo sapiens'in tarih icerisinde belirdigi zamana kadar goturur. Ancak bugunku haliyle sozlesme kurumu, ilksel bicimini, genellesmis meta uretiminin ilgili toplumsal yapilar icerisinde onem kazanmasiyla birlikte gelisen ideolojik-hukuki, iktisadi ve siyasi ortamlar icerisinde edinmeye baslamistir. Genellesmis meta uretimi kapitalizm oncesi toplumlarda da donemsel olarak gorulse de; (9) bu uretimin kapitalist uretim iliskilerinin hakim hale geldigi toplumlar icerisinde gerceklesmesiyle sozlesme bicimi -hukuk onunde esitlik, tuzel kisilik ve irade ozgurlugu gibi esasli unsurlarin destegiyle- radikal olarak donusur. (10) Bugunku anlamiyla sozlesme, genellesmis meta uretimi ile kapitalist uretim iliskilerinin eklemlenmesi sonucu ortaya cikmistir. Baglayicilik, kaynak, mesruiyet, toplumsal islev perspektiflerinden bakildiginda, modern sozlesmelere ata/koken olarak saptanan sozlesme bicimleri ile modern sozlesme bicimi arasinda, sureklilik degil; kopus esastir. (11) Beklenilebilecegi gibi, uluslararasi sozlesmeler de bu kopusun etki alani icerisinde yer almaktadirlar. (12)

Iste uluslar-arasilik da bu kosullar altinda gelisir: Kapitalist uretim iliskileri altinda edindigi yeni anlam ve icerikle, sozlesme iliskisinin ortaya cikmasi, -kendisi de mekan ve tarih bagimli bir toplumsal orgutlenis bicimi olarak modern anlamda- uluslarin tebaruz edisine eslik eden surecin bir parcasidir. Artik kilise, imparatorluk ya da benzeri bir kurumun ustun otoritesi altinda iliskiye giren ozerk birimler degil, belirli bir ulusal mekan ve zamanda ortaya cikan esit, ozgur ve egemen siyasal formasyonlar arasinda sozlesme temelli iliskilerden bahsetmeyi mumkun kilacak kurumsal donusumler, sanayilesme oncesi kapitalizmin mutlakiyetci cografyasi icerisinde olusacaktir. (13)

Devlet ve Diger Yapisal Bicimler

Pozitivist soylemin uluslararasi hukuk taniminda vurgulanan ikinci unsur ise, devlet ve diger yapisal bicimler unsurudur. Yukarida sozu edilen "ozgur", "esit" ve "egemen" bireyin sifatlari yasa koyucunun lutfuna dayanilarak temelluk edilmezler. Ilgili toplumsal yapi icerisinde kapitalist uretim iliskilerinin...