Uluslararasi Hukukta Ikincil Yaptirimlar Acisindan Amerika'nin Hasimlariyla Mucadele Yasasi/The Countering America's Adversaries Through Sanctions Act in Terms of Secondary Sanctions in International Law.

• Author: Cokisler, Elvan

Giris

Amerika'nin Hasimlariyla Mücadele Yasasi (CAATSA), ABD'nin hasim olarak kabul ettigi Iran, Kuzey Kore ve Rusya'ya yönelik çesitli yaptirimlar içeren 2017 tarihli ulusal bir yasadir. Yasa çiktigi günden itibaren, ABD'nin ulusal ekonomik çikarlarini saglamak için hukuku bahane ettigi gerekçesiyle uluslararasi toplumun tepkisini çekmektedir. Yasa sadece hasim devletlere yönelik degil, hasim devletlerle is yapan diger devletlerin gerçek ve tüzel kisilerine yönelik olarak da yaptirimlar getirmektedir. Yasa kapsaminda Iran, Kuzey Kore ve Rusya'ya yönelik olarak getirilen yaptirimlar birincil yaptirimlarken, bu üç devlet ile yasada yasaklanan türde islem yapan diger devletlere yönelen yaptirimlar ikincil yaptirimlardir.

Konu hakkinda mevcut literatürün bir kismi, hasim olarak belirtilen Rusya, Iran ve Kuzey Kore ile ABD'nin iliskileri hakkindayken, (1) diger kismi ABD'nin CAATSA üzerinden yaptirim uyguladigi Çin, (2) 2020 yili sonunda yaptirim uygulamaya basladigi Türkiye (3) ve yaptirim uygulamakla tehdit ettigi Hindistan, (4) ayrica yaptirimlardan etkilenen Avrupa Birligi (5) (AB) ile olan iliskilerini konu edinmektedir. Bu arastirmalar, CAATSA'nin uygulanmasinin pratik veya politik olarak dogru olup olmadigini, ekonomik veya politik yönlerden tartismaktadir. Mevcut literatür içinde CAATSA'yi 'uluslararasi hukukta yaptirimlar' konusu açisindan ele alan bir çalisma tespit edilmemistir. Uluslararasi hukuk üzerine yazilmis iki makalede, (6) detayli bir incelemeye tabi tutulmaksizin CAATSA'nin sadece ismi zikredilmekte ve ele alinan asil konuya örnek olarak gösterilmektedir.

Ulusal hukuk belgelerinin uluslararasi hukukta yeri olmamasina ragmen, getirdigi düzenlemeler o devletin diger devletlerle olan iliskilerini etkiliyorsa bu belge uluslararasi hukuk açisindan degerlendirilebilir. Böyle bir degerlendirme 'içerik' ve 'yetki' olmak üzere iki açidan yapilabilir. Içerik açisindan yapilacak degerlendirme, belgenin uluslararasi hukukun mevcut külliyatina uygunluguna, yetki açisindan yapilacak degerlendirme ise uluslararasi hukukun devlete böyle bir düzenleme yapma yetkisi verip vermedigine bakar. CAATSA özelinde içerik açisindan yapilacak bir degerlendirmede a) getirilen ekonomik yaptirimlarin uluslararasi ekonomi hukukuna ve Dünya Ticaret Örgütü ilkelerine ve b) uluslararasi hukukun diger genel hükümlerine uygun olup olmadigina bakilabilir. Yetki açisindan ise a) ABD'nin CAATSA'da belirtilen gerekçelerle yaptirim uygulama hakkina sahip olup olmadigina ve b) ABD'nin tek tarafli yaptirim uygulamasinin Birlesmis Milletler (BM) yaptirim mekanizmasina uygunluguna bakilabilir. Her bir degerlendirmenin göz önüne alacagi parametreler farkli oldugu için, tümünü bir makalenin limitleri içine sigdirabilmek zordur. Bu nedenle arastirmada yapilan degerlendirmenin kapsami, CAATSA'nin ikincil yaptirimlarinin uluslararasi hukuka uygunlugu ile sinirli tutulmustur.

Arastirma üç ana bölümde ilerlemektedir. Ilk bölümde CAATSA genel hatlariyla tanitilmis, ikinci bölümde uluslararasi hukukta ikincil yaptirimlar konusu; Devletlerin Yargi Yetkisi, Uluslararasi Kuruluslarin Kararlari ve Islemleri ile Uluslararasi Yargi ve Tahkim Kararlari olmak üzere üç alt baslikta açiklanmistir. Bu baslikta ayrica, uluslararasi toplumun ikincil yaptirim uygulamalari karsisinda gösterdigi tepkilere yer verilmistir. Ilk iki baslikta çizilen kuramsal çerçeve isiginda, üçüncü bölümde CAATSA'nin ikincil yaptirimlari uluslararasi hukuk açisindan degerlendirilmistir. Degerlendirme sonucunda, henüz kodifiye edilmis bir kural olmamasina ragmen, ikincil yaptirimlarin uluslararasi hukuka aykiri oldugu yönünde çok güçlü deliller oldugu görülmüs, bu dogrultuda CAATSA'nin ikincil yaptirim hükmündeki maddelerinin uluslararasi hukuka aykiri oldugu iddia edilmistir.

Amerika'nin Hasimlariyla Mücadele Yasasi

Amerika'nin Hasimlariyla Mücadele Yasasi (Countering America's Adversaries Through Sanctions Act-CAATSA), 2 Agustos 2017'de yürürlüge giren ve ABD'nin hasim olarak belirledigi Iran, Rusya ve Kuzey Kore ile mücadele yollarini belirleyen bir ulusal belgedir. Belgenin ilk bölümü Iran hakkinda 12 madde, ikinci bölümü Rusya hakkinda 45 madde ve üçüncü bölümü Kuzey Kore hakkinda 18 madde içermektedir. Iran nükleer silah ve balistik füze gelistirme programlari, teröre destek verme ve insan haklari ihlalleri; Rusya, Ukrayna krizi ve Kirim'in ilhaki, ABD'nin ulusal güvenligine ve diger devletlerin ekonomilerine yönelik Rusya kaynakli siber saldirilar ve 2016 yilindaki ABD Baskanlik seçimlerine müdahale etme; Kuzey Kore ise Birlesmis Milletler (BM) Güvenlik Konseyi'nin (GK) Kuzey Kore'ye uyguladigi yaptirimlarin daha iyi uygulanmasini saglamak ve insan haklari ihlalleri sebebiyle yasa kapsamina alinmistir. (7) Kuzey Kore ve Iran'a yönelik yaptirimlar BM kararlarina uygun oldugu için CAATSA'nin tartismali hükümleri Rusya hakkinda olanlardir, çünkü Rusya hakkinda BM tarafindan alinmis baglayici ya da tavsiye niteliginde bir yaptirim karari yoktur.

Rusya hakkindaki bölüm 'Rusya Federasyonu'na Yönelik Yaptirimlar ve Terörizm ve Yasa Disi Finansmanla Mücadele' adini tasir ve sirasiyla 'Rusya Federasyonu'na Yönelik Yaptirimlar ve Diger Tedbirler' ve 'Avrupa ve Avrasya'da Rus Etkisiyle Mücadele' olmak üzere iki alt basliktan olusur. Ikinci alt basligin 'Rusya Federasyonu Hükümeti'nin istihbarat veya savunma sektörleri ile islem yapan kisilere yaptirim uygulanmasi" adli Sec. 231 ve 232'de ABD uyruklarinin yani sira üçüncü devletlerin gerçek ve tüzel kisilerinin de Rusya'nin istihbarat, savunma ve enerji sektörleriyle, 'önemli islem' yapmasi yasaklanmistir. Bu maddeyi ihlal edenlere yönelik olarak Sec.235'te 12 yaptirim listelenmis ve ABD Baskani bunlardan en az besini uygulamakla görevlendirilmistir. (8)

Agustos 2020 itibari ile CAATSA kapsaminda Rusya'ya yönelik yaptirimlar listesinde, 24'ü Rusya'dan, 3'ü Ukrayna'dan ve 2'si Çin'den olmak üzere toplam 24 gerçek ve 5 tüzel kisi bulunmaktadir. (9) Listede yer alan Rus ve Ukraynali isimlerin 7'si siber saldirilar ve 20'si Ukrayna olaylari ve Kirim'in ilhaki nedeniyle, 2 Çinli isim ise 2017 yilinda Rusya'dan Su-35 savas uçagi ve S-400 anti-balistik füze satin alinmasi nedeniyle listeye girmislerdir. (10) Listedeki Rus ve Ukraynali isimler birincil yaptirim altindayken, Çinli isimler ise ikincil yaptirim altindadir. Çinli iki ismin yaptirim listesine alinmasi, CA-ATSA kapsaminda üçüncü tarafin cezalandirildigi ilk durumdur. (11) Türkiye 2017, Hindistan ise 2018 yilinda Rusya'dan S-400 satin aldiklari için; Almanya ise Kuzey Akimi 2 gaz boru hatti projesi (12) nedeniyle ABD tarafindan CAATSA kapsaminda yaptirim uygulanmakla tehdit edilmistir. 2020 yili sonu itibariyle Hindistan ve Almanya'ya yönelik yaptirimlar sürüncemede kalmisken, Türkiye'ye yönelik yaptirimlar 14 Aralik 2020 tarihinde açiklanmistir. 5 maddelik yaptirim listesine göre, Savunma Sanayii Baskanligi'nin (SSB) ABD'den mal ve teknoloji ihracati için lisans almasi, bir yil boyunca ABD'li ve diger uluslararasi finans kuruluslarindan 10 milyon dolardan fazla degerde kredi almasi, Amerikan ithalat-ihracat bankasi desteklerinden faydalanmasi yasaklanmistir. Ayrica SSB Baskani Ismail Demir ve üst düzey iki yöneticiye ABD'ye giris ve vize yasagi getirilirken yaptirim altindaki kisi ve kurumlara ABD'de mal edinimi ve dolar ile islem yapma yasagi getirilmistir. (13)

Uluslararasi toplumun CAATSA'nin Rusya hakkindaki düzenlemelerine tepkisi olumsuz olmustur. AB Komisyonu Baskani Jean-Claude Juncker, Rusya'ya yönelik yaptirimlarin G-7 devletleri arasinda ortak müzakerelerle kararlastirilmasi gerektigini ve tasarinin özellikle enerji alaninda Birligin çikarlarina ciddi olumsuz etkileri oldugunun altini çizerek ABD'den tasariyi geri çekmesini istemis-tir. (14) Fransiz hükümeti Amerikan yasalarinin AB üzerinde geçerli olmadigini belirtmis, (15) Avusturya Basbakani Christian Kern konunun Rusya'yla degil aslinda ABD'nin dogal gaz satisi ile ilgili oldugunu ileri sürmüstür. (16) Almanya'da ise ABD'nin kaya gazi devrimi sayesinde enerji ve alüminyum piyasasinda elde ettigi ekonomik çikarlarini sürdürmek için yaptirimlari bahane olarak kullandigi ifade edilirken, (17) Alman Disisleri Bakanligi Sözcüsü Martin Schaefer de yasayi, Rusya'ya yaptirim bahanesi arkasina saklanarak ABD'nin ekonomik çikarlarini koruyan bir araç olarak tanimlamistir. (18) Bu elestirilere karsi ABD; Kirim'in ilhaki, Ukrayna'nin içislerine karismasi ve Amerikan baskanlik seçimlerine müdahale etmesi gibi konularda uluslararasi hukuku çigneyen Rusya'yi yaptirimlarla yola getirmek için CAATSA'nin bir araç oldugunu iddia etmektedir. (19) Görüldügü üzere, CAATSA'nin Rusya hükümleri tartismali bir dogaya sahiptir.

Uluslararasi Hukukta Ikincil Yaptirimlar

Uluslararasi hukukta haksiz fiilde bulunan devletleri bu davranislarindan vazgeçirmek için kullanilan mekanizmalarin adi 'karsi önlem' veya 'yaptirim'dir. (20) Yaptirim ne kadar çok devlet tarafindan uygulanirsa caydirici etkisi de o kadar fazla olacaktir. Bu yüzden yaptirim uygulayan devletler, üçüncü taraflari kendi yaptirimlarina uymalari için ikna etmeye çabalarlar. Bazi devletler bu konuda daha ileri giderek diger devletleri kendi yaptirimlarina uymaya zorlar, uymamalari halinde onlari da yaptirim uygulamakla tehdit eder. (21) Uluslararasi hukukta bu tür yaptirimlarin adi 'ikincil' ya da 'sinirötesi' yap-tamlardir. (22) Birincil yaptirim, yaptirim uygulayan devletin kisi ve kurumlarinin hedef devlet ile iliski kurmalarini kisitlarken, ikincil yaptirimlar, diger devletlerin kisi ve kurumlarinin hedef devlet ile iliski kurmalarini kisitlamaktadir. Böylece yaptirim uygulayan devlet, hasmiyla islem yaptigi için aslinda hasmi olmayan baska bir devleti ve kisilerini cezalandirmis olur. (23)

Ikincil yaptirimlarin uluslararasi hukuka aykiriligi konusunda genis bir literatür mevcuttur ve bu literatürün büyük kismi ABD hakkindadir. ABD'nin ikincil yaptirim getirdigi gerekçesiyle elestirilen yasalari 1982'de SSCB için 'Sovyet Boru Hatti Düzenlemeleri', 1996'da Küba için...