The Theoretical Framework on Language Policies and Language Rights

• Author: Salim ORHAN
• Pages: 331-362

İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi –İnÜHFD- Cilt:8 Sayı:2 Yıl 2017 331

DİL POLİTİKALARI VE DİL HAKLARI ÜZERİNE TEORİK

ÇERÇEVE

THE THEORETICAL FRAMEWORK ON LANGUAGE POLICIES AND

LANGUAGE RIGHTS

Salim ORHAN

Özet

Dil, genel anlamda tarihte ilk kez modern dönemde politikleşmiş ve politik bir araç

olarak kullanılmıştır. Dil politikaları, u lusçuluğun ‘‘ulus’’u ortak bir kimlik çerçevesinde

inşa etme süreciyle ortaya çıkmıştır. Dil politikalarının çerçevesi, genellikle ulus-

devletlerin ‘‘ulusal kimlik’’ politikaları tarafından şekillendirilmiştir. Bu bağlamda, ulus-

devletlerin en çok başvurduğu dil politikası, dilsel homojenleştirmeyi hedefleyen ve

asimilasyonist bir niteliğe sahip olan tek dillilik politikası olmuştur. Bu dil politikası,

devletin seçmiş olduğu dilin dışındaki dillerin tedricen kamusal hayattan çıkarılmasına ve

bazı dillerin yok olmasına neden olmuştur. Asimilasyonist dil politikaları ile dil hakları

arasında doğal bir ‘‘çatışma’’ bulunmaktadır. Dil hakları, a similasyoncu politikaların ‘‘asli

haksızlıklarına’’ karşı, bir hak talebi ve var olma ‘‘mücadelesi’’ olarak ortaya çıkmıştır.

Dil hakları, asimilasyon politikalarını kısmen aşındırmış ve çok dillilik politikalarını

meydana getirmiştir. Diğer bazı haklarla da ilintili olan dil haklarının boyut ve

niteliklerinin belirlenmesi, kısmen dile yüklenen anlam ve işlev ile ilgili bir durum

olmuştur. Ontolojik olarak in sanın en temel unsurlarından birini oluşturan dilin, temel

olarak iletişimsel ve kimliksel iki işlevi bulunmaktadır. Bu fonksiyonlar çerçevesinde

tanınacak dil haklarının dayanakları, mahiyet ve özellikleri ile ilgili çeşitli tartışmalar

yapılmaktadır. Bu makale, dil politikaları ve dil haklarının mahiyetine yönelik teorik bir

inceleme yapmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler: Ulusçuluk, dil politikaları, dil hakları.

Abstract

Language has been typically politicized and used as a political tool in the modern

period for the first time in th e history. Language policies h ave arisen through nationalism

period which has built ‘‘nation’’ within a common id entity. The framework of language

policies has been u sually formed by the politics of ‘‘nation al identity’’ of nation-states. In

this context, nation-states have implented monolingualism policy which aims a linguistic

homogenization and has an assimilationist characteristic. This la nguage policy has led to

Bu makale, esas olarak 29.06.2012 tarihinde savunulmuş ‘‘Dil Politikaları, Dil Hakları ve

Türkiye’de Uygulamaları’’ adlı Yüksek Lisans Tezinden türetilmiştir.

 Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Genel Kamu Hukuku Anabilim Dalı Araştırma

Görevlisi (35. Madde), (salimhukuk@hotmail.com)

DOI: 10.21492/inuhfd.351711

Salim ORHAN

332 Inonu University Law Review InULR Vol:8 No:2 Year:2017

the removal of so me languages from the public life and some of these not cho sen by state

languages are subjected to disappear. There is a n atural ‘‘conflict’’ between assimilationist

language policies and language rights. Language rights have emerged as a struggle for

existence and a demand for right against ‘‘fundamental injustices’’ of assimilationist

policies. Language rights struggle have relatively eroded assimilation policies and created

multilingualism policies. The determination of dimensions and qualifications of language

rights, which are also related to some other rights, have been partly relevant the ascribed

meaning and function of language. Language, ontologically a major element of human, has

basically two main functions as communicative and identity. There are various discussions

on the basis, n ature and characteristics of language rights recognized within these

functions. This article aims to perform a theoretical analysis of the nature of language

policies and language rights.

Keywords: Nationalism, language policies, language rights.

Giriş

Ulus devletin bir unsuru olan ‘‘ulus’’, kapitalist yayıncılık, reform

hareketleri ve Avrupa monarşilerinin merkezileşme çalışmaları gibi

etkenlerin ortaya çıkarmış olduğu ulusçuluk tarafından kurgusal bir

şekilde inşa edilmiştir. Ulusun varlığı için vazgeçilmez olarak görülen

‘‘ulusal diller’’ de, uluslar gibi hemen hemen yarı yapay kurgular ile icat

edilmiş varlıklardır. Ulusçuluk, ulus inşa etme sürecinde, etnik ve

sivil/politik ulusçuluk şeklinde farklı formlar almış olsa da, ulusçuluğun

her şeklinde ortak bir kimlik oluşturmak ve devam ettirmek için dilin

yönetilmesi gerektiği fikri mevcut olmuştur. Dil, ilk kez bu dönemde

politik bir araç olarak kullanılmıştır. Dilin üzerinden yapılmaya çalışılan

homojenleştirme çabaları ile toplumun tek tipleştirilmesi hedeflenmiştir.

Tek ve ortak/ulusal bir dil, sosyal, bölgesel ve kurumsal olarak farklı

kültürel tabakalara ayrılmış insanları birleştirmek amacıyla inşa edilen

ulusun ve ulusal kimliğin oluşturulmasında en etkili yöntemlerden biri

olarak görülmüştür. Ayrıca merkezileşen modern ulus devlet toplumun

bütününü ortak bir program çerçevesinde organize edebilmek için de

standart ortak bir dile ihtiyaç duymuştur.

Dil politikaları, ulusçuluk çağının, modern ulus devletlerin ortak dil

ve ulusal kimlik için dilin kimliksel ve iletişimsel işlevlerini kullanmaları

sonucu ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda bir ülkedeki dil politikaları, o

ülkedeki ulusçuluk serüveniyle doğrudan ilintilidir. Bir siyasal birim

içinde konuşulan dillerin statü ve(ya) maddi yapısına yönelik müdahaleler

olarak dil politikaları çok çeşitlilik arz etmekle birlikte, ulus devletlerin en

çok baş vurduğu dil politikaları ise bir dili toplumsal hayatın her alanına

hakim kılma politikasıdır. Devletlerin ulusal kimlik politikalarının ortaya

Dil Politikaları ve Dil Hakları Üzerine Teorik Çerçeve

İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi –İnÜHFD- Cilt:8 Sayı:2 Yıl 2017 333

çıkarmış olduğu dil politikaları, bazı dillerin tedrici olarak kamusal

hayattan çıkarılmasını ve yasaklanmasını beraberinde getirmiştir. Bu

durum, varoluşsal bir hak olan bazı dil haklarının ihlal edilmesine ve hatta

bunun sonucunda, ‘‘kültürel bir soykırım’’ olarak iddia edilen, bazı

dillerin ölümüne neden olmuştur. Dil politikaları, dil haklarının içerik ve

uygulamasının çerçeve ve şeklini belirlemektedir. Dil politikaları ile dil

hakları arasındaki karşılıklı –aynı zamanda tarihsel olarak ‘‘gerilimli’’–

etkileşim, bu iki kavramın birlikte ele alınmasını gerekli kılmaktadır.

Dil hakları, daha geniş bir anlam taşımakla birlikte temelde

‘‘anadili’’nin tüm özel ve kamusal alanlarda serbestçe kullanım ve seçimi

ile ilgilidir. Bu bağlamda dil hakları, pratikte devletlerin dil politikalarına

karşı birey ve grupların kendi kimlikleriyle var olmalarını sağlamaktadır.

Dil haklarının aynı zamanda diğer birçok hakla ilintili olması da dil

haklarını önemli kılan diğer bir nedendir. Ayrıca dil haklarına dayanarak

geliştirilecek bir dil politikasının tehlike altında bulunan birçok dilin

ölümüne engel olacağı ve benzer şekilde etnik çatışmaların da bir kısmını

ortadan kaldıracağı ileri sürülmektedir. Bu bağlamda dil politikaların

çerçevesinin devletlerin ulusal kimlik politikalarından ziyade dil hakları

veya dilsel insan hakları tarafından şekillenmesi istenmektedir.

Bugünün dünyasında neredeyse bütün ulus-devletler, birden fazla

dili bünyelerinde barındırmaktadır. Dolayısıyla dil farklılıkları önemli bir

sorun olarak siyasal otoritenin gündeminde bulunmaktadır. Çeşitli

işlevlerini dil vasıtasıyla yerine getiren modern devlet, bir dil politikasını

belirlemek zorundadır. Bu çalışma, birçok zeminde birbiriyle karşılıklı

etkileşim içerisinde bulunan dil politikaları ve dil haklarının mahiyetini

incelemekte ve dil haklarının niteliğini tespit etmeye çalışmaktadır.

Öncelikle bir toplumsal inşa aracı olarak dil politikalarının ortaya çıkış

nedenleri ve gelişimi, dil politikalarının kapsam ve etkileri araştırılacaktır.

Daha sonra dil hakları meselesi tartışılacak; dil haklarının mahiyeti, diğer

haklarla ilişkisi, temel dayanakları ve dil hakları için alternatif hak

kategorileri incelenecektir. Dil politikaları ile dil hakları kavramları geniş

içerikli olmakla birlikte, aralarındaki ilişki bunları zorunlu olarak birlikte

incelemeyi gerektirmektedir. Örnek olay incelemesine girmeksizin teorik

düzlemde konunun incelenmesi, bu konuda genel bir perspektif sunmayı

amaçlamaktadır.