The Status of Women in Legal Life: According to Trabzon Sharia Register Number 1815 (1554-1558)

• Author: Ars. Grv. Ali TURAN
• Pages: 380-428

Arş.Grv. Ali TURAN

380 İ Ü H F D Ö S C Y 

The Status of Women in Legal Life: According to Trabzon Sharia

Register Number 1815 (1554-1558)

Abstract

Sharia register (sharia court records) recorded all the transactions

made in the sharia courts. As these records demonstrate the application of

the Ottoman law, contains a wealth of information on many subjects. In

this study, research was carried out in order to ascertain the status of

women in legal life according to Trabzon Sharia Register Number 1815.

Registry records reveal the way women were classified and interpreted

according to the requirement of their cases. Thus, in relation to the period

studied it is intended to reveal the extant of the women’s involved

according to legal life.

Keywords: Shariah registers, Trabzon sharia registers, Ottoman

law, women in Ottoman law, women in legal life.

Giriş

Kadına ve kadın haklarına yönelik çalışmalar, kadının tarihsel

süreçte toplumsal hayatta etkin bir konuma sahip olmaya başlamasına

paralel olarak ilgi görmüş ve artış göstermiştir. Özellikle günümüzde

farklı disiplinlerde ve farklı bakış açılarıyla kadının konu edildiği

çalışmalar hızla devam etmektedir. Toplumun tamamını ilgilendiren bir

mesele olması itibariyle

1

de, bu çalışmalara gösterilen ilgi sıcaklığını

korumaktadır. Kadın ve kadın haklarının ele alındığı çalışmalarda

araştırmacıların sıklıkla başvurduğu ve ihtiyaç duyduğu argümanlardan

biri de kadına yönelik olarak yapılmış tarihsel çalışmalardır. Zira konunun

günümüze kadar geçirmiş olduğu tarihi tekâmül göz önünde

bulundurularak mukayese yapılmakta ve günümüze ve ileriye dönük

değerlendirmeler yapılabilmektedir.

1

“Kadın hakları, insan haklarının, dünyanın yarı nüfusuyla ilgili bölümüdür. Kadın

sorunu, tüm a nne ve babaların, tüm oğul ve kızların kısaca tüm insanların sorunudur.”

(Hasan Tahsin Fendoğlu, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul, Filiz Kitabevi, 2000, s. 213.)

1815 Numaralı Trabzon Şer’iye Siciline göre Hukuki Hayatta Kadın (1554-1558)

İ Ü H F D Ö S C Y  381

Osmanlı Devleti dönemine ilişkin olarak da hukuk kaynaklarına

dayalı kadın çalışmaları geç dönemde başlamıştır. Yine bugüne kadar

yapılan çalışmaların büyük yekunu yabancı dilde yapılmıştır

2

. Bu

çalışmalarda en çok istifade edilen kaynak da şer‘iye sicilleri olmuştur.

Bütün şer‘i ve örfi meselelerin çözüme bağlandığı şer‘iye

mahkemelerinde yapılan tüm işlemler şer‘iye sicillerine kaydedilmiştir.

Dolayısıyla kaydedilen bu işlemler, ait oldukları dönemle ilgili çok çeşitli

ve zengin bilgiler içermektedir.

Osmanlı Devleti dönemiyle ilgili olarak şer‘iye sicillerine dayalı

kadın çalışmaları, 1970’li yıllarda Jennings ile başlamıştır

3

. Kayseri

şer‘iye sicillerini tarayan Jennings çalışmasının başında, batı dünyasında

genellikle, İslam toplumunda kadının sosyal ve ekonomik hayatta hor

görüldüğü ve köle statüsünde olduğu yargısının bulunduğunu ifade

etmiştir

4

. Ancak çalışmasının sonunda, taradığı kayıtların bu durumun

aksini ortaya koyduğunu, kadınların düzenli bir şekilde mahkemeye

geldiğini, kefil ya da şahit olabildiğini, kendi aile fertlerini dahi dava

ettiğini ve haklarının bilincinde olduğunu belirtmiştir

5

. 17. yüzyılda

Bursa’da kadınların sosyo-ekonomik statüsünü inceleyen Gerber de

Batıdaki bu yaygın ve yanlış yargının devam ettiğini, bu yargının

temelinin ise İslam toplumundaki ataerkil aile yapısına dayandırıldığını

ifade etmiştir

6

. Gerber’in varmış olduğu sonuç da Jennings’ten farklı

olmamış, kadının sosyal ve ekonomik statü bakımından erkekten aşağı

2

Betül İpşirli Argıt, “Osmanlı Hukuk Çalışmalarında Kadın”, Türkiye Araştırmaları

Literatür Dergisi Türk Hukuk Tarihi Sayısı, C. 3, S. 5, 2005, s. 575.

3

Osmanlı kadını üzerine yapılan çalışmalara dair geniş bilgi için bkz.: Argıt, “Osmanlı

Hukuk Çalışmalarında Kadın”, s. 575-621.

4

Ronald C. Jennings, “Woman in Early 17th Cen tury Ottoman Judicial Records: The

Sharia Court of Anatolian Kayseri”, in: Studies on Ottoman Social History in the

Sixteenth and Seventeenth Centuries: Women, Zimmis and Sharia Courts in

Kayseri, Cyprus and Trabzon, İstanbul, Isis Press, 1999, s. 143.

5

A.e., s. 196-199.

6

Haim Gerber, “Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa,

1600-1700”, International Journal of Middle East Studies, Sa. 12, No:3, 1980, s. 231.

Arş.Grv. Ali TURAN

382 İ Ü H F D Ö S C Y 

olmadığını, aksi bir görüşün araştırmaya daha muhtaç olduğunu ifade

etmiştir

7

.

Bu çalışmanın amacı, Osmanlı Devleti’nin hukuk uygulamasına

doğrudan tanık olduğumuz şer‘iye sicilleri vasıtasıyla, incelenen dönemde

Trabzon’da kadının hukuki hayattaki rolünü gözler önüne sermektir.

Böylelikle kadının hak arama hususundaki etkinliği, aile içindeki konumu;

mülkiyet, borç, miras vb. hukuki ilişkileri açık bir şekilde ortaya

konulacak ve kadının toplumsal hayattaki konumuna ilişkin bir

değerlendirme yapılabilecektir.

Bu çalışmamızda, 1815 Numaralı Trabzon Şer‘iye Sicili’nde

8

kadınların doğrudan taraf olduğu kayıtlar ele alınmıştır. Kimi zaman

kadınların doğrudan taraf olmadığı; ancak önemlerine binaen değinmemiz

gereken kayıtlara da değinmek gerekmiştir. Kayıtlar ele alınırken şöyle bir

usul izlenmiştir: Öncelikle kayıtlar içeriklerine göre tasnif edilmiştir ve

ayrı başlıklar altında değerlendirilmiştir. Kayıt sayısının fazla olduğu

konularda tüm kayıtlar metinde ele alınmamış; ancak metinde

değinilmeyen kayıtlar dipnotlarda gösterilmiştir. Zira şer‘iye sicilleri

kayıtlarında oldukça kuvvetli bir uyum bulunmakta, aynı meseleye ait

olan kayıtlar usulen birbirlerine benzemektedir. Kayıtların

değerlendirilmesine geçmeden önce ise Trabzon Şer‘iye Sicilleri ve 1815

Numaralı Trabzon Şer‘iye Sicili’ne ilişkin tanıtıcı nitelikte bir

bilgilendirme yapılmış ve sicilin ait olduğu dönemde Trabzon şehrinin

sosyo-ekonomik yapısı kısaca ele alınmıştır. Kayıtların değerlendirilmesi

aşamasında da gerekli görülen yerlerde meselenin özünü göstermek

amacıyla teorik bilgiye yer verilmiştir.

1. Trabzon Şer‘iye Sicilleri ve 1815 Numaralı Trabzon

Şer‘iye Sicili

Trabzon’un Osmanlı Devleti’nin egemenliğine girmesinden itibaren

uzun bir süre gayrimüslim nüfusun Müslüman nüfustan fazla olması

7

A.e., s. 238.

8

Bu çalışma sırasınca kullandığımız “sicilimizde”, “defterimizde”, “incelediğimiz sicilde”,

“incelediğimiz defterde” vb. ifadeler, “Trabzon 1815 Numaralı Şer‘iye Sicili” olarak

anlaşılmalıdır.