THE LEGAL ASSESSMENT OF ALI HAYDAR EFENDI'S ON DEBTS CONSTANTED TO GOLD ANDSILVER MINES CANNOT BE PAYABLE WITH THE PAPER MONEY

• Author: Irem KARAKOÇ
• Pages: 56-72

Inonu University Law Review – InULR 11(1): 56-72 (2020)

İrem KARAKOÇ

56

ALİ HAYDAR EFENDİ’NİN ALTIN, GÜMÜŞ GİBİ MADENLERLE SÂBİT

OLAN BORÇLARIN EVRÂK-I NAKDİYYE İLE ÖDENEMEYECEĞİNE

İLİŞKİN HUKUKÎ GÖRÜŞLERİ

THE LEGAL ASSESSMENT OF ALI HAYDAR EFENDI’S ON DEBTS CONSTANTED T O GOLD

AND SILVER MINES CANNOT BE PAYABLE WITH THE PAPER MONEY

İrem KARAKOÇ*

Makale Bilgi

Gönderilme:12/12/2019

Kabul: 27/02/2020

Özet

Çalışmamızın konusu, Osmanlı hukukçusu ve Adliye Nâzırı Ali Haydar E fendi’nin

“Risâletü fî Kazâi’d-Düyûn ve İktizâühû” adlı eserinin “Deynin Sûret-i İdaresi ve İcârenin

Ehad-i Âkideynin Vefatı Hâlinde Adem-i İnfisâhı Hakkındaki Ahkâm” başlıklı

makalesinin Birinci Risâle’si olan “Maʽdenî Altınla Sâbit Olan Düyûnun Maʽdenî Altın

İ’tâsıyla Te’diyesi Lâzım Geleceğine Dâirdir” başlıklı kısmında yer verdiği görüşleridir.

Yazar, 1331 ve 1332’de çıkarılan kanunlarla, borçların ödenmesinde evrâk-ı nakdiyyenin

Osmanlı mâlî sisteminde zorunlu ödeme aracı kabul edilmesinin sonuçlarını ele almıştır.

Kanun’dan önce altın üzerinden akdedilen borç sözleşmelerinin ifası, düzenlemelerden

sonra kâğıt parayla yapılmak zorundaydı. Kanunlardan biri, 31 Ekim 1915 (18

Teşrînievvel 1331) tarihli “Evrâk-ı Nakdiyye Kanunu”; diğeri, 8 Nisan 1916 (26 Mart

1332/5 Cemâziyelâhir 1334) tarihli “Tevhîd-i Meskûkât Kanunu”dur. Ancak borç

sözleşmelerinde borcun konusu altın veya gümüş gibi kendi değeri olan madenlerse,

alacaklı için bunun aynen ödenmesi önemlidir. Borçlu ise, kâğıt parayla ifayı tercih eder.

“Evrâk-ı Nakdiyye Kanunu”ndan önce kurulan fakat Kanun’dan sonra ödenecek olan

borçlarda Ali Haydar Efendi, ortaya çıkan karışıklığa çözüm önermiştir. Sorun temelde,

1331 ve 1332 tarihli düzenlemelerin yürürlüğe girmesinden önce yapılan borç

sözleşmelerinde ifası gereken borcun altın mı, yoksa evrâk-ı nakdiyye olarak mı

ödeneceğidir. Risâlenin giriş kısmında 1331 (1915-1916) ve 1335 (1919) olmak üzere iki

tarih vardır.

Anahtar Kelimeler

Evrâk-ı Nakdiyye

Kanunu,

Tevhîd-i Meskûkât

Kanunu,

Madeni Altınla Sâbit

Olan Borç,

Mecelle-i Ahkâm-ı

Adliyye.

Article Info

Received: 12/12/2019

Accepted: 27/02/2020

Abstract

The subject of our study, Ali Haydar Efendi’s views in the article that entitled “About

With Certainty The Debtor-Creditor Relationship on Gold Currency Must be Paid With

Gold Payment (Gold Standard)”. In 1331 and 1332, the author dealt with the consequences

of the adoption of compulsory payment instruments in the Ottoman financial system in the

payment of debts. The execution of debt contracts concluded on gold before the Law had

to be made with paper-money after the law arrangements. One of the aforementioned laws,

31 October 1915 dated “The Law of Money-equivalent Documents” and the other, 8 April

1916 dated “Law on Unity of Metalic Mon eys”. However, in contracts, if th e subject of

the debt is metals of its own value, such as gold or silver, it is also important to pay the

same for creditor. The debtor prefers paper money in paying his debt. Ali Haydar Efendi

proposed a solution to the confusion arising from the debts which were established before

the Law but which will be paid after it. The problem is basically whether the debt to be

fulfilled in debt contracts before the entry into force of the regulations is to be paid in gold

or in paper.

Keywords

The Law of Money-

equivalent Documents,

Law on Unity of Metalic

Moneys,

Obligations Fixed with

Financial Gold,

Mecelle-i Ahkâm-

Adliyye.

Bu eser Creative Commons Atıf 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır

* Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Hukuk Tarihi ABD.

İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi – İnÜHFD 11(1): 56-72 (2020)

Ali Haydar Efendi’nin Altın, Gümüş Gibi Madenlerle Sâbit Olan Borçların Evrâk-I Nakdiyye ile Ödenemeyeceğine İlişkin Hukukî

Görüşleri

57

I. GİRİŞ

Osmanlı son dönem hukukçularından Ali Haydar Efendi’nin

1

“Risâletü fî Kazâi’d-Düyûn

ve İktizâühû” adlı eserinin “Deynin Sûret-i İdaresi ve İcârenin Ehad-i Âkideynin Vefatı Hâlinde

Adem-i İnfisâhı Hakkındaki Ahkâm” adlı bölümünün Birinci Risâlesi olan “Maʽdenî Altınla Sâbit

Olan Düyûnun Maʽdenî Altın İʽtâsıyla Te’diyesi Lâzım Geleceğine Dâirdir” başlıklı kısmı Türk

malî ve borçlar hukuku tarihleri bakımından önem taşımaktadır. Aynı risâlenin içinde bulunan

“Mûcir [ve]ya Müste’cirin Vefatıyla İcâre Münfesih Olamaz” başlıklı İkinci Risâle, başka bir

çalışmanın konusu olacak kadar geniş ve farklı kapsamı nedeniyle bu çalışmaya dâhil

edilmemiştir.

Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Dönemi’nde gerek toplum hayatında gerekse hukukta

birçok yenilik ve değişiklikler yapılmıştı. Araştırmamıza konu olan makalede yazar, kendi

döneminde mislî borç ilişkisinden doğan para borçlarının ifasında meydana gelen karışıklığa

dikkat çekmiş ve bu sorunun çözümü için izlenmesi gereken yolu belirtmek istemiştir. Burada

halli gereken sorun, aşağıda sözü edilen kanunî düzenlemelerin yürürlüğe girmesinden önce

yapılan borç akitlerinde ifa edilecek borcun madenî altın olarak mı, yoksa evrâk-ı nakdiyye olarak

mı ödeneceğidir.

Yazarın belirttiğine göre 18 Teşrînievvel 1331 (31 Ekim 1915) tarihli Evrâk-ı Nakdiyye

Kanunu ve 26 Mart 1332 (5 Cemâziyelâhir 1334/8 Nisan 1916) tarihli Tevhîd-i Meskûkât

Kanunu’nun çelişkili hükümleri nedeniyle mahkemelerde farklı kararlar verilmiş ve hukukî bir

karışıklık meydana gelmişti. Dönemine göre yeni olan düzenlemelerin Mecelle’nin muâmelâta

ilişkin 158, 232, 242, 416, 787, 891’inci maddeleri ile şerʽî hukukun genel kâideleriyle nasıl bir

uyumsuzluk gösterdiği Ali Haydar Efendi tarafından ortaya konulmuştur. Çünkü o devirde bu

konuda açılan/açılacak olan davalar Mecelle’yi uygulamak üzere kurulan Nizamiye

mahkemelerinde görülecekti. Bu yüzden çıkarılan yeni kanunların Mecelle ile ve genel ilkelerle

uyumlu olması gerekirdi. İlgili genel kâideler arasında ilk bakışta sayılabilecek olanlar “Bir

kanunun hükmü mâkabline şâmil değildir”

2

; “Mâtufün aleyhin hükmü, mâtufta dahi cârî olur”

3

;

“Mutlakın ıtlâkı üzere cârî olması esastır”

4

ilkeleridir. Ali Haydar Efendi’nin bu sorunun çözümü

için bir önerisi de vardı.

1

Osmanlı’nın son dönem hukukçularından Ali Haydar Efendi (Küçük) (1853 -1935) aynı zamanda Mecelle-i Ahkâm-ı

Adliyye’ye şerh yazmıştır. “Hocazâde”, “Eminefendizâde”, “Hoca Eminefendizâde” “Dardağanzâde” olarak da

tanınmaktadır. Sonradan Arsebük soyadını almıştır. Devlette, akademik görevlerde ve kanun çalışmalarında

bulunmuştur (AYDIN, Mehmet Akif:“Ali Haydar Efendi Küçük”, DİA, C.2 , İstanbul 1989, s.396. Ayrıca bkz.

BİLMEN, Ömer Nasûhi: Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu, (İstanbul Matbaacılık T.A.O Yayınları),

C.1, İstanbul 1949, s.349; GÜNAY, Mehmet: “Son Devir Osmanlı Hukukçusu Küçük Ali Haydar Efendi, (1853-1935):

Hayatı, İlmi Faaliyetleri ve Eserleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S.6, 2005, s.179; NARİN, İsmail: “Son

Devir Osmanlı Âlimlerinden Ali Haydar Efendi’nin Hayatı, Hukukçuluğu ve Eserleri”, İLTED, Erzurum S.46, 2016/2,

s.51).

2

Bir kanunun hükmü, yürürlüğe girdiği andan itibaren geçerlidir, geçmişi etkilemez; kural olarak bir hüküm konuluş

tarihinden önce meydana gelen olaylara (geçmişe) uygulanmaz. Bu kuralın istisnası lehe olan kanun hükümlerinin

geçmişe de sirâyet kabiliyetinin bulunmasıdır.

3

Buradaki genel hükmün anlamı, bir hüküm cümlesinde hükmün atfedildiği bir özne ile yanında d a bir diğeri varsa,

hakkında atıfta bulunulana (özne/mâtuf) yönelen bu hüküm, aralarındaki yakınlıktan (mukârenet-i kelâmiyeden) dolayı

diğer kişiyi de (mâtûfün aleyh) hükme dâhil eder. Hükmün kapsamına girmesi için ikincinin de ayrıca sayılması ya da

belirtilmesi gerekmez (Bu konu Bilmen tarafından fâsid istidlaller kısmında ele alınmıştır (BİLMEN, C.1, 1949, s.91).

Örneğin, “(A) ile (B) sorumludurlar” dendiğinde sadece (B) değil (A) da bu hüküm cümlesinin yüklemine/sonucuna

tâbidir. Aynı şekilde hukukî bir hükümden örnek de verilebilir. Kira sözleşmesini yapabilmek için gereken ehliyet

şartlarının karz akdini kuracak kişide de aranması buna örnek verilebilir. Her birini tek tek saymak gerekmez. Bu

konular fıkıhta nasslarda geçen ifadelerin anlamlandırılmasında geçmektedir. Ayrıca bkz. ATAR, Fahrettin: Fıkıh

Usûlü, Beşinci Baskı, İFAV Yayınları, İstanbul, 2002, s.237-238.

4

Lâfz-ı mutlak ve lâfz-ı mukayyed için bkz. BİLMEN, C.1, 1949, s.15-16. “Mutlak”la ilgili bu hüküm, Mecelle’nin

64’üncü maddesinde, “Mutlak ıtlâkı üzre cârî olu r. Eğer nassan yahut delâleten takyid delili bulunmaz ise” şeklinde

hükme bağlanmıştır. Mutlaklık (ıtlak) veya kayıtlılık (takyid), nasslardaki (veya kanunlardaki) çeşitli ifadelerin (lâfız)

anlamlandırılmasında dikkat edilen özelliklerdir. Mutlak ifade, belirli olmayan (gayri muayyen) bir varlığı gösteren ve

herhangi bir sıfatla sınırlandırılmış olmayan sözcüklerdir. Mukayyet ise “bir sıfatla veya vasıfla belirli hâle getirilmiş

varlıkların adlarıdır. Örneğin “kişi, fakülte ve öğrenci” sözcükleri mutlak ifadeler; “dürüst kişi, tüzel kişi, hukuk

fakültesi, terbiyeli öğrenci, hukuk öğrencileri” şeklinde bazı kayıtlarla söylendiğinde bu ifadeler mukayyet hâle

getirilmiştir (KOCA, Ferhat: “Mutlak”: DİA, C.31, İstanbul 2006, s.403). Mutlak-mukayyed ayrımı hakkında genel

açıklama için bkz. ATAR, s.173 vd, 237 vd. Kanunî hükmün ifade ediliş şeklinden mutlak olduğu anlaşılmaktaysa, bu

hüküm, başka bir hükümle ya da ifadeyle kayıtlandırıldığına ilişkin bir açıklık bulunmadığı müddetçe mutl aklığını

sürdürecektir.