The un convention on rights of persons with disabilities in a decade and the spirit of the convention

• Author: Elif ÇELIK
• Pages: 219-246

İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt:7 Sayı:1 Yıl 2016 219

ONUNCU YILINDA BİRLEŞMİŞ MİLLETLER

ENGELLİ KİŞİLERİN

İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE SÖZLEŞME RUHU

Elif ÇELİK

ÖZET

Bu çalışma, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kabul edilmesinin

üzerinden on yıla yakın bir süre geçen Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi’ne

(CRPD) yönelik kısa bir değerlendirmeyi ve Sözleşme çerçevesinde engellilerin insan

hakları yaklaşımda son yıllarda gelinen noktayı ortaya koymayı a maçlamaktadır.

Literatürde bir “paradigma değişikliği” olarak adlandırılan Sözleşmeye bu özelliği

sağlayan u nsurlar bilhassa vurgulanmaya d eğer olduğundan, çalışma kapsamında

Sözleşmenin ruhu olarak ifade edilebilecek bu prensiplerden öne çıkanların n eler olduğu

ve söz konusu prensiplerin gerek Sözleşme metni ve maddelerinde, gerekse uygulamada

nasıl yorumlandığı ve hayat bulduğu konu edinilecektir.

Anahtar Sözcükler: BM Engelli Hakları Sözleşmesi, İnsan Hakları, Engellik

THE UN CONVENTION ON RIGHTS OF PERSONS WITH

DISABILITIES IN A DECADE AND THE SPIRIT OF THE

CONVENTION

ABSTRACT

This study aims to display the brief evaluation of the United Nations Convention

on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD), which has been adopted by the UN

General Assembly for almost a decade ago, and to demonstrate the current stage reached

regarding the human rights of persons with disabilities in line with the Convention. Since it

is at most importance to emphasize those key principles which provide the distinct feature

of the Convention which is phrased as a “paradigm shift”; the purpose of the study is to

touch on these leading principles which could be identified as the soul of the Convention

and to see how these principles are interpreted and realized through the Convention text,

articles and practice.

Keywords: UN Convention on the Human Rights of Persons with Disabilities,

Human Rights, Disability

Yrd. Doç. Dr. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi İnsan Hakları Hukuku Anabilim Dalı

Öğretim Üyesi

DOI: 10.21492/inuhfd.239943

Elif ÇELİK

220 İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt:7 Sayı:1 Yıl 2016

Giriş

Geride bıraktığımız on yılda, uluslararası insan hakları tartışmaları

ve hukukunda görünürlük kazanan gruplardan biri de engelliler

olmaktadır. Tarihsel açıdan oldukça geç beliren bu görünürlükte rol

oynayan önemli nedenlerden biriyse, konuya ilişkin yürürlüğe giren

uluslararası bir sözleşmenin varlığıdır. Birleşmiş Milletler Engelli

Kişilerin İnsan Hakları Sözleşmesi olarak anılan Sözleşme bugün engelli

kişilerin insan haklarına yaklaşımda sıklıkla bir “paradigma değişikliği”

olarak ifade edilmektedir. Öte yandan, konuya ilişkin bir uluslararası

sözleşmenin varlığı ve uluslararası toplumca kabulünün, bundan böyle bir

hak öznesi olarak ele alınacak engelli kişiler bakımından karşılaşılan çok

boyutlu insan hakları sorunlarını bertaraf etmek konusunda etkin olup

olmayacağı sorusunun cevabı, her şeyden önce Sözleşmeyi hayata geçiren

ruh ve prensiplerin anlaşılmasından geçmektedir.

Bu bakımdan bu çalışma, engelli kişilerin insan haklarının

bugününü ortaya koyarken, yakın geçmişten yola çıkarak, paradigma

değişikliğine konu olan yaklaşımdaki farkın altını çizmeye çalışmakta ve

bu anlamda üç önemli başlığı konu edinmektedir. Başlıklardan ilki,

engellilik ve insan hakları hukuku arasındaki ilişkiyi ve bu ilişkinin yakın

bir tarihini serimlemekte ve günümüzde gelinen noktayı ortaya koymayı

amaçlamaktadır. Bunu takip eden başlık, engellilik kavramına ilişkin olası

bir tanımın tarihçesi ve bugününü ortaya koyarken bu değişimin Sözleşme

açısından öneminin altını çizmek bakımından önem taşımaktadır. Son

olarak üçüncü başlık, Sözleşmeye yön ve ruh veren kimi kavramları ele

almakta ve kavramların Sözleşmeyle ilişkisini ortaya koymaktadır.

1. Engellik ve İnsan Hakları İlişkisi

Engellilik

1

olgusuna ilişkin betimlemeler, konunun geç idrak

edilmiş önemine de vurgu yapmak adına, çoğu kez bir istatistikle başlar.

Buna göre Dünya Sağlık Örgütü, geride bıraktığımız on yıla kadar bu

oranı dünya nüfusunun yüzde onu olarak belirlemekteyken, Örgütün daha

1

Bu yazıda ‘sakat’ yerine ‘engelli’ ifadesinin tercih edilmesindeki en önemli motivasyon,

insan hakları literatürü ve bilhassa konu edinilen u luslararası sözleşmenin

Türkçeleştirilmesinde engelli sözcüğüne başvurulmuş olmasıdır. Yarattığı olumsuz

çağrışım ve salt kişinin sakatlığı üzerine yüklediği anlama rağmen, sosyal bilimler

alanında ve kimi aktivistler tarafından özellikle politik bir vurgu barındırıyor olması

nedeniyle ‘sakatlık’ ifadesinin tercih edilir bulunduğunu belirtmekte fayda vardır. Öte

yandan çalışmanın doğası ve konu edinilen grubun heterojen yapısı bakımından bu yazı

dahilinde engelli ifadesine başvurulması daha uygun bulunmuştur.