Suudi Arabistan-Iran Bolgesel Rekabetinde Suudi Dis Yardimlarinin Siyasi Etkinligi (2010-2020)/Political Effectiveness of Saudi Foreign Aid in the Saudi Arabia-Iran Regional Competition (2010-2020).

• Author: Pulat, Abdussamet

Giris

1979 Iran Devrimi ile 2010 Arap Ayaklanmalari arasindaki yaklasik 30 yillik zaman diliminde, Suudi Arabistan-Iran iliskileri kontrollü gerilim ile ihtiyatli iyimserlik arasinda gidip gelen bir karaktere sahipti. Ancak geçen on yilda (2010-2020), bu iki ülke arasinda süregelen bölgesel rekabetin kapsaminin ve siddetinin giderek arttigina tanik olundu. Gelinen noktada, yasanan rekabet ve çatisma öyle bir asamaya ulasti ki, diplomatik iliskilerin koptugu ve iki ülkenin karsilikli olarak birbirlerinin davranislarini "savas nedeni" saydiklari bir iliski durumu ortaya çikti. Yeniden sekillenen bölgesel denklemde bir taraftan firsatlari kazanima çevirmeye, diger taraftan tehditleri bertaraf etmeye çalisan Suudi Arabistan ve Iran, birçok cephede karsi karsiya geldi. Irak, Suriye, Lübnan, Bahreyn ve Yemen gibi Arap ülkeleri, Riyad ile Tahran arasinda yasanan bölgesel güç mücadelesinin dogrudan hissedildigi sahalara dönüstü. Iki ülke arasinda yasanan bu bölgesel rekabet sürecinde iki olgu dikkat çekmektedir. Bunlardan ilki, Riyad yönetiminin Iran'a karsi çogu Arap ülkesinin destegini arkasina almayi basarmasi iken, digeri ise Suudi Arabistan'in Arap ülkelerine yaptigi dis yardimlarin artmasidir. (1) Ayni zaman diliminde gözlemlenen bu iki gerçeklik nedeniyle, Suudi Arabistan'in Iran'la yürüttügü bölgesel rekabette söz konusu dis yardimlari etkili bir araç olarak kullanip kullanmadigi merak uyandirmaya basladi.

Benzer bir merakla yola çikan bu çalisma, son 10 yilda Suudi Arabistan'in Iran'la yürüttügü bölgesel güç mücadelesinde Arap ülkelerine (2) sagladigi dis yardimlarin siyasal etkinligini incelemektedir. Bu dogrultuda arastirma sorusu su sekildedir: Suudi Arabistan'in Iran ile mücadelesinde Arap ülkelerine yapmis oldugu dis yardimlar etkili bir dis politika araci olmus mudur? Çalisma iki sinirlandirici unsur üzerine kuruludur. Birinci olarak, Suudi yönetiminin gerçeklestirdigi dis yardimlarin politik bir çikti üretip üretmedigi Iran'la yürütülen bölgesel rekabet üzerinden incelenmektedir. Ikinci olarak, Suudi yardimlarini alan Arap ülkelerinin dis politika davranislari üzerindeki politik etkinligi ele alinmaktadir. Ayrica makale iki hususu da verili almaktadir. Ilk olarak, Suudi Arabistan ile Iran arasinda neden bir rekabetin oldugu sorusu bu çalismanin kapsami disinda kalmaktadir. Ikinci olarak, Suudi yardimlarinin hangi motivasyonla yapildigi tartisilmamakta ve bu yardimlarin tümünün siyasi çikar amaci güttügü bastan kabul edilmektedir.

Bu çalismada yöntem olarak esnek bir veri toplama ve çözümleme imkâni sunan 'gömülü kuram' (grounded theory) (3) benimsendi. Dis yardim ve dis politika benzesmesi arasindaki iliskiye bakan çalismalar agirlikli olarak nicel yöntemler kullansa da, tek basina bu yöntemler ittifak iliskilerinin motivasyonlarina iliskin dogrudan kanit saglama noktasinda yetersiz kalmaktadir. (4) Bu nedenle gerek nitel gerekse nicel yöntemlerin bir arada kullanilmasina imkan saglayan gömülü kuram yöntemi tercih edildi. Nitel ve nicel veri toplama teknigi dogrultusunda olusturulan kategorilere uygun bir sekilde toplanan veriler, es zamanli bir sekilde çözümlemeye tabi kilindi. Verilerin çözümlenmesi ve bulgularin tespiti sürecinde ise betimsel analiz teknigi takip edildi. Böylece, arastirmanin bagimsiz degiskeni olan Suudi dis yardimlari ile bagimli degiskeni olan Arap ülkelerinin Iran'a yönelik dis politika davranislari arasinda nedensel iliskinin bulunup bulunmadigi gözlemlenmeye çalisildi.

Çalisma Suudi yönetiminin dis yardim politikasinin Arap ülkeleri üzerindeki siyasi etkisinin, Suudi Arabistan'in Iran'a karsi sergiledigi tavrin bu ülkeler tarafindan benimsenip benimsenmedigine bakilarak anlasilabilecegi düsüncesindedir. Bu dogrultuda makale üç düzlemi esas alarak incelemede bulunmaktadir. Ilk olarak, Suudi Arabistan'in Iran'i çevrelemek amaciyla öncülük ettigi bölgesel ittifaklarda Arap ülkelerinin aldiklari pozisyona bakilmaktadir. Ikinci olarak, Suudi Arabistan'in Iran'la yasadigi bölgesel krizlere yönelik Arap ülkelerinin tavri ele alinmaktadir. Son olarak, bölgesel örgütlerde Suudi Arabistan'in yönlendirmesiyle Iran'a karsi alinan kararlarda Arap ülkelerinin davranislari incelenmektedir. Bu çerçevede yürütülen arastirma, Suudi Arabistan'in Iran'la yürüttügü bölgesel rekabette Arap ülkelerine tahsis ettigi dis yardimlari etkili bir dis politika araci olarak kullandigi argümanini ileri sürmektedir.

Literatür Taramasi

Dis yardimlar alici ülkelerin kalkinmasindan insani kaygilara, ticari iliskilerin gelistirilmesinden bagisçi ülkelerin çesitli ekonomik ve politik çikarlarina kadar birçok gerekçe ile yapilmaktadir. (5) Bunlar arasinda bagisçi ülkenin ulusal çikarlarini merkeze alan uygulamalar modern anlamda dis yardimlarin günümüze kadar belki de degismeyen tek unsuru olagelmistir. Zira son tahlilde dis yardim, devletler için dis politika araçlarindan birisidir ve en temelde bagisçi devletlerin ulusal çikarlarini hayata geçirmek için kullanilmaktadir. (6) Devletler diger dis politika araçlarinda oldugu gibi dis yardimlar araciligiyla güvenlik endiselerini gidermeyi ve ulusal çikarlarini korumayi hedeflemektedirler.

Dis yardimlarin etkinligi ise hem alici hem de bagisçi ülkelerin hedef ve motivasyonlari açisindan çesitli seviyelerde incelenmektedir. Bu sebeple, bir dis yardimin etkinliginin belirlenmesi, hangi motivasyonla uygulandiginin tespiti ve alici ülkenin bu motivasyona uygun sekilde hareket edip etmediginin gözlemlenmesiyle mümkündür. Bagisçi ülkeler için bu hedefler bazen belirli ve net iken bazen de muglak, birden fazla amaca yönelik olabilmektedir. Dis yardimlarin etkinliginin incelendigi mevcut literatürün ekseriyeti ekonomik kalkinma ve dis yardim iliskisi üzerine odaklanmaktadir. (7) Bunun yaninda, dis yardim ve ulusal çikar iliskisine dair çalismalar ise literatürde tartisilmaya devam etmektedir. Bu tartismalarda dis yardimlarin kalkinma disinda, alici ülkeler üzerinde bagisçi ülke lehine siyasi, ekonomik ve stratejik bir etki dogurup dogurmadigina bakilmaktadir. Örnegin uluslararasi kuruluslardaki oy tercilerine, kurduklari ittifaklara veya yardim sonrasi bagisçi ülke lehine gelisen ekonomik durumlara odaklanarak dis yardimlarin etkinligi bu ülkelerin kazançlari açisindan tespit edilmektedir. (8)

Orta Dogu ülkeleri ile alakali dis yardim literatürünün çogunlugu ise uluslararasi kuruluslar ve büyük güçlerin bölgeye yönelik yapmis olduklari ekonomik, politik ve insani amaçli dis yardimlarin etkinliginin incelendigi çalismalardan olusmaktadir. Bu yönüyle bölge, daha çok dis yardimlarin alicisi olarak ele alinmaktadir. (9) Halbuki Orta Dogu'da Suudi Arabistan, dis yardim yapan ülke konumundadir. Suudi Arabistan ve bölgedeki diger birkaç ülkeyi bagisçi olarak alan asagidaki çalismalarda ise daha çok dis yardimin hangi motivasyonlarla yapildigina odaklanmakta, yardimlarin etkinligi ise dar kapsamda incelenmektedir. Bunlarin disinda bir kisim çalismalar ise Suudi Arabistan'la birlikte Körfez ülkelerinin dis yardimlarini beraber incelemektedir.

2007 yilinda Khalid Al-Yahya ve Bathalie Fustier tarafindan kaleme alinan çalisma Suudi Arabistan'in insani yardimlarina odaklanarak Riyad yönetiminin dis yardim motivasyonuna, karar verme sürecine, kurumsal yapisindaki engellere ve zorluklara dikkat çekmektedir. Özellikle hangi normlarin, fikirlerin ve dis politika çikarlarinin Suudi Arabistan'in insani yardimlarinin temelini olusturdugunu tartismaktadir. Yazarlar bu yönüyle Riyad yönetiminin insani yardimlarina birçok açidan açiklik getirmektedir. (10) Suudi dis yardimlarini yakin dönemde inceleyen baska bir çalismada ise Yi Li, Suudi Arabistan'in petrol ihracati sayesinde elde ettigi gelirlerle dis yardimlari ekonomik diplomasisinin kaçinilmaz bir araci haline getirdigini belirtilmektedir. Makale, Suudi Arabistan'in dis yardimlarinin hedeflerini siyasi, ekonomik ve dini dinamikler perspektifinden analiz ederek stratejik dis yardim, kalkinma odakli dis yardim ve insani dis yardim ayrimina gitmektedir. Yazara göre Suudi dis yardimlari çift tarafli bir görev ifa etmektedir; bir tarafta kalkinma ve insani boyut varken, diger tarafta güvenlik merkezli dinamikler vardir. (11)

Suudi Arabistan'in müstakil olarak yer almadigi ama bölgenin diger ülkeleri olan Kuveyt ve Birlesik Arap Emirlikleri (BAE) ile birlikte ele alindigi baska bir çalismada Esper Villanger, dis yardim yapma modellerine ve motivasyonlarina odaklanmaktadir. Yazar, yardimlarin etkinligi veya alici ülke açisindan nasil algilandigini kapsam disinda tuttugunu özellikle belirtmektedir. Ilaveten Bati'nin yapmis oldugu yardimlar ile Arap ülkelerinin yaptiklari yardimlarin kiyaslamasini yapmaktadir. (12) Yine Suudi Arabistan'a Körfez Isbirligi Konseyi (KIK) içerisinde toplu olarak bakan bir diger çalismada Salisbury, dis yardimlari tarihsel bir baglam içerisinde ele alarak günümüze kadar getirmektedir. Bu yardimlari Yemen örnegi üzerinden inceleyerek Körfez ülkeleri içerisinde basta Suudi Arabistan ve BAE rekabetinde dis yardimlarin rolünü ortaya koymaya çalismaktadir. (13)

Sonuç olarak, Suudi dis yardimlari ekseninde mevcut literatür incelendiginde üç konuda eksiklik tespit edildi. Bunlardan birincisi ve en önemlisi, Suudi Arabistan'in Iran'la yürüttügü bölgesel rekabette dis yardimlari etkili bir dis politika araci olarak kullanip kullanamadigi hususudur. Ikincisi, söz konusu dis yardimlarin yalnizca Arap ülkeleri üzerindeki politik etkisinin ne oldugudur. Üçüncüsü, Suudi dis yardimlarinin etkinliginin bölgesel rekabet ve çatismanin siddetini artirdigi 2010-2020 dönemine odaklanilmamasidir. Mevcut literatürde gözlemlenen eksikliklere odaklanan makale, Suudi Arabistan'in Iran ile bölgesel güç mücadelesinde Suudi dis yardimlarinin rolünü incelemekte, Riyad yönetiminin bölgesel etkinliginin dis yardimlarla iliskisini ortaya koyarak literatüre özgün bir katki saglamayi hedeflemektedir.

Kavramsal Çerçeve

Dis yardim kavrami en genel ifadeyle, bir devletten baska bir devlete yapilan kaynak transferini ifade etmektedir. Bu...