Scrutinizing Possible Procedures by which States Withdraw from the United Nations/Birlesmis Milletler Uyeliginden Cekilmeye Dair Muhtemel Prosedurlerin Incelenmesi.

• Author: Bektas, Mehmet Halil Mustafa
• Position: Report

Eski bir ozdeyis der ki: 'Insanlar dugun oncesi bosanmaktan bahsetmekten hoslanmazlar.' Bu ozdeyis, aslinda devletlerin uluslararasi andlasmalara taraf olurken genelde ne yaptiklarini acikliyor diyebiliriz. (1) 1969 Viyana Andlasmalar Hukuku Sozlesmesi'nin (VAHS) dibacesinde, her egemen devletin bir andlasmaya taraf olup olmamak konusunda ozgur oldugu ifade edilmistir. Mamafih, uluslararasi andlasmalarin ekseriyetinde, devletlerin uyeliklerini sona erdirmelerine dair hukumlerin genellikle kasti ya da gayrikasti surette zimnen gizlendigi gorulmektedir. (2) Bu durumun mevcudiyeti (lacuna), devletlerin andlasmadan cekilmelerini nispi olarak zorlastirmakla beraber daha cok konuya iliskin iltibasa ve ihtilafa sebep olmaktadir.

Uyelikten cekilme hukumlerinin kasti ya da gayrikasti suretle goz ardi edilmesi veya gizlenmesi muhtelif nedenlerden kaynaklanabiliyor. Ilk olarak, bazen devletlerin yeni bir orgute dahil olarak elde edecekleri buyuk beklentilerinin olmasi ve cekilme hususunun da bu beklentilerinin golgesinde kalmasi soz konusu olabilmektedir. Ikinci olarak, bazi devletler, uyeliklerini istedikleri zaman sonlandirmayi egemenliklerinden kaynaklanan bir hak olarak gormeleri nedeniyle, uyelikten cekilme hukumlerinin duzenlenip duzenlenmemesi hususunu onemsememektedirler. Bunlara ek olarak, orgutun kuruculari, devletlerin uyelikten dogan vecibelerden, uyelikten cikarak kacinmalarini onlemek maksadiyla uyelikten cekilmeye dair hukumleri haric tutmayi bir onlem araci olarak kullanabilmektedirler. Bununla ilintili olarak, insanlik icin onemli oldugu varsayilan 'sinirsiz uzun sureli bir orgut' kurma amaci soz konusu oldugunda, cekilmeye musaade eden duzenlemeler kasti olarak sozlesmeye eklenmeyebilmektedir.

Kuresel oneme sahip olan Birlesmis Milletler (BM) Sarti da bu andlasmalardan bir tanesidir. Filhakika, selefi olan Milletler Cemiyeti'nin (MC) aksine, BM Sarti'nda bir uye devletin kendi rizasiyla cekilmesine dair bir duzenleme bulunmamaktadir. Mevzuya iliskin BM'nin kurulus donemine ait kaynaklar incelendiginde, boyle bir duzenlemenin BM Sarti'na kasti olarak-- MC'nin zafiyetine dusmemek maksadiyla--eklenmedigi gorulmektedir. Diger bir deyisle, BM uyelerini uyelikten cekilmekten caydirici veya bunlarin uyelikten cekilmesini zorlastirici bir tedbir olarak dusunulmustur. Ancak, 'cekilme' maddesinin BM Sarti'na eklenmemesinin, uyelikten cekilmeye dair vakalar soz konusu oldugunda BM acisindan sorunlara gebe oldugunu soyleyebiliriz. Calisma, oncelikle herhangi bir BM uyesinin uyelikten cekilmeyi istemesi halinde nasil bir prosedur izlenebilecegine dair bir yontem onermektedir. Bu baglamda, mevcut calismada, BM'ye iliskin hazirlik calismalari (travaux preparatoires) incelenecek, ikinci olarak, VAHS (1969) acisindan konu ele alinacak ve son olarak Endonezya somut ornegi degerlendirilecektir.

Sonuc olarak, gerek BM Sarti gerekse diger uluslararasi kaynaklarin, BM uyeliginden cekilmeye dair aciklayici ve uygulanabilir bir prosedur sunmaktan uzak oldugu tespit edilmistir. Bununla beraber, uyelikten cekilmeye dair proseduru muphem birakarak, uye devletlerin uyelikten ayrilmalarini guclestirme amaci da sorgulandiginda, BM Sarti nezdinde 'cekilme' mevzuatinin eksikliginin aslinda uyeler uzerinde pek de caydirici bir etkisi olmadigi ve olmayacagi, daha cok konuya iliskin uyusmazliklara acik oldugu vurgulanmistir. Konuya dair olusabilecek uyusmazliklari asmak icin basvurulabilecek cozumlemenin ve bunun uygulanabilirliginin ne olabilecegi aciklanmaya calisilacaktir.

BM Uyeligine Iliskin Mevzuat ve Uygulama

BM uyeligine dair konulari genel olarak uc baslik altinda toplayabiliriz:

i. Uyelige giris,

ii. Uyeligin askiya alinmasi veya uyelikten cikarilma,

iii. Uyelikten cekilme.

Uyelikten cekilme konusu haric, gerek uyelige giris gerekse uyeligin askiya alinmasi veya uyelikten cikarilma konulari BM Sarti'nda sarih bir sekilde duzenlenmistir. Filhakika, bir devletin BM'ye uye olabilmesi icin gerekli kaideler BM Sarti 4. maddesinde acikca belirtilmistir:

1. Isbu Andlasmanin getirdigi yukumlulukleri kabul eden ve bunlari yerine getirme konusunda yetenekli ve istekli olduklarina orgutce hukmedilen tum diger barissever devletler Birlesmis Milletlere uye olabilirler.

2. Bu kosullara uyan her devletin Birlesmis Milletler uyeligine kabulu, Guvenlik Konseyi'nin tavsiyesi uzerine Genel Kurul karari ile olur.

   Bu konuda izlenecek usul soyledir: Oncelikle uye olmak isteyen devlet, BM Genel Sekreterligi'ne basvurusunu yapar. BM Guvenlik Konseyi basvuruyu inceler ve daimi uyelerin olumsuz oy kullanmamasi sartiyla, Konsey'de 9 uyenin olumlu oyuyla basvuru kabul edilir. Nihai asamada, BM Sarti'nin 18. maddesinin 2. fikrasi geregi uye olmak isteyen devletin basvurusu Genel Kurul'da oylamaya sunulur ve 2/3 cogunlugun olumlu oy kullanmasi ile soz konusu devlet uyelige kabul edilir.

   Uyeligin askiya alinmasi veya uyelikten cikarilma konulari da BM Sarti'nin 5. ve 6. maddelerinde soyle duzenlenmistir:

5. Guvenlik Konseyi tarafindan aleyhinde bir onleyici ya da zorlayici onlem alinmis bulunan bir Birlesmis Milletler uyesi, uyelik sifatindan dogan hak ve ayricaliklarini kullanmaktan, Guvenlik Konseyi'nin tavsiyesi uzerine Genel Kurul tarafindan alikonabilir. Guvenlik Konseyi bu hak ve ayricaliklarin kullanilmasina yeniden izin verebilir.

6. Isbu Andlasma'da belirtilen ilkeleri israrla cigneyen bir Birlesmis Milletler uyesi, Guvenlik Konseyi'nin tavsiyesi uzerine Genel Kurul tarafindan orgutten cikarilabilir.

   Bu maddelerin uygulanmasinda genel olarak bir zorluk yasanmamaktadir. Mamafih, uyelige giriste Guvenlik Konseyi daimi uyelerinin olumlu oyu arandigi icin, bazen daimi uyelerin uyusmazliklari soz konusu olabilmektedir. Bu baglamda, gerek veto engelinden dolayi gerekse yeterli sayida devlet tarafindan taninmamasindan dolayi (3) uye olamayan Tayvan, Kosova, KKTC, Guney Osetya ve Abhazya gibi, devlet niteligi uluslararasi hukuk acisindan tartismali da olsa, bazi birimlerden soz etmek mumkundur.

   Bunlara ilaveten, bazen bazi devletler BM'ye uye olamayip veya iradi olarak uye olmayip 'gozlemci uye' statusu elde edebildikleri gibi, BM'nin UNESCO gibi bazi uzman kuruluslarina da uye olabiliyorlar. Kendine ozgu (sui generis) yapisi olan 'gozlemci uyelik' statusu icin de BM Sarti'nda herhangi bir duzenleme bulunmamakta ve bu statu teamule dayanmaktadir. Gozlemci uyelik statusu verilmesi icin Guvenlik Konseyi'nin daimi uyelerinin olumlu oyu aranmaz, Genel Kurul bu konuda yetkili mercidir. (4) Gozlemci uyelik statusunu ilk olarak Isvicre 1948 yilinda elde etmis ve bu statusunu 54 yil surdurdukten sonra 2002 yilinda tam uyelige gecmistir. Isvicre'nin bu durumu, benimsemis oldugu surekli tarafsizlik statusune ters dusmeme kaygisindan ileri gelse de tam uyelige herhangi bir dis engel olmadan gecebilme imkani varken uzun bir sure bu statude kalmistir. Mamafih, Filistin'in tam uyelik statusu elde etmesi Guvenlik Konseyi'ndeki veto engelinden dolayi gerceklesmemis, Filistin, 2012 yilinda gozlemci uye statusu elde edebilmistir.

   Uyeligin askiya alinmasi veya uyelikten cikarilma konulari acikca belirtilmis olsa da, bu prosedure henuz basvurulmamistir. Sadece Guney Afrika'da 1948 ile 1994 yillari arasindaki 'apartheid rejimi' nedeniyle, Guney Afrika'nin uyelikten cikarilmasi icin gundeme getirilmis; ancak ABD, Ingiltere ve Fransa'nin vetolariyla 1974 yilinda bunun uygulanmasina izin vermemeleri uzerine, sadece BM Genel Kurulu tarafindan Guney Afrika'nin toplantilara katilimi 1994 yilina kadar engellenmistir. Ancak, Israil gibi bazi 'ihlalci devletler' hakkinda--uygulamadiklari bircok Guvenlik Konseyi karari bulunmasina ragmen--uyeligin askiya alinmasi veya uyelikten cikarilma gibi herhangi bir girisim soz konusu olmamistir. (5)

   Tum bunlara ek olarak, BM uyeligine geri kabul (readmission) bazi durumlarda soz konusu olabilmektedir. Geri kabul prosedurune, gerek uyelikten cikarilma veya cekilmeden dolayi uyelige tekrar donmek isteyen devletler tarafindan, gerekse baska bir devletle birlesip uluslararasi hukuk sujesi olma ozelligini kaybetmesiyle uyeligi sona eren ve daha sonra birlestigi devletten ayrilarak uluslararasi kisiligini tekrar kazanmasinin ardindan uyelige donmek isteyen devletler tarafindan basvurulmaktadir. (6) Uyelige geri kabul icin de BM Sarti'nin 4. maddesine iliskin prosedurun uygulanmasi gerekmektedir, zira anilan durumlarda uyeligin sona ermesiyle yeni bir durum ortaya cikmaktadir. Mamafih, uygulamada gerek Genel Kurul gerekse Guvenlik Konseyi'nden itiraz soz konusu olmayinca, 4. maddeye iliskin prosedurun tam olarak izlenmedigi gorulmektedir. Somut ornek olarak, Endonezya (7) ile Suriye vakalari bulunmaktadir. Suriye, 1958 yilinda Misir ile birlesmesiyle hem uluslararasi hukuk sujesi olma statusunu hem de BM'deki yerini kaybetmistir. (8) Misir'dan 1961 yilinda ayrildiktan sonra, bagimsiz bir devlet olarak, BM uyeliginin geri verilmesini talep etmistir. Suriye'nin uyelige geri kabulune iliskin ne Guvenlik Konseyi ne de Genel Kurul tarafindan resmi bir karar alinmamistir. Genel Kurul Baskani, Suriye'nin uyelige geri kabulune iliskin herhangi bir itiraz olup olmadigini sormus ve uye devletlerden itiraz gelmemesi uzerine, Suriye'yi BM'deki yerlerini almaya davet etmistir. Nihayetinde, Suriye'nin uyelige geri kabulunde kolaylastirilmis bir prosedur benimsenmistir. (9)

   Netice itibariyle, uyelikten cekilme konusunun yaninda, BM uyeligine iliskin diger hususlardan bahsedilmesiyle, uygulamada BM Sarti'nda duzenlenmis veya duzenlenmemis olan uyelige dair mevzularin nasil cozume kavusturuldugunun sunulmasi amaclanmistir. Bu baglamda, bir devletin uyelige giris icin basvurusu veto edilebilmekte, yine ayni sebeple uyeligin askiya alinmasi veya uyelikten cikarilma konulari BM Sarti'nda acikca duzenlenmesine ragmen bu hukumlere basvurulamamasi soz konusu olabilmektedir. Ancak, mevzuatta belirtilmis olan usule gore hareket edildigi icin politik olarak fikir ayriligina yol acsa da hukuksal olarak genelde iltibasa veya ciddi bir ihtilafa yol acmamaktadir.

   Bunun...