Parliamentarism applications in turkey

• Author: Yrd.Doç.Dr. Hüseyin YILDIZ
• Pages: 184-216

Yrd.Doç.Dr. Hüseyin YILDIZ

184 İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt: 4 Sayı:1 Yıl 2013

PARLIAMENTARISM APPLICATIONS IN TURKEY

ABSTRACT

This article examines the governmental systems implemented so far

in Turkey’s constitutional development.

Although” contrat de majorite” system was being applied in the

constitution of 1921 and 1924 partially, starting from the Constitution of

1876 a parliamentary or alike system was preferred thus the main topic of

the research is parliamentarism.

In the context of recent constitutional debates the AK Government

proposes the presidential system by referring to the instabilities of the

parliamentary regime. This article defends the thesis that without

overcoming the deficiencies of lack of democracy and rule of law, without

ending ideological regulations and without ending military-bureaucratic

guardianship; adopting a different system will not provide the desired

consistency in administration and will not find a solution to political

problems.

Keywords: System of Government, Parliamentary Regime,

Presidential System, Constitutional Political Issue

GİRİŞ

Türkiye’de parlamenter sistemin tarihi “de jure” genel hatları

itibariyle II. Meşrutiyete kadar götürülebilir. 100 yıl bir toplumun

tarihinde azımsanmayacak bir zaman dilimini teşkil etmektedir. Bu dönem

içerisinde aslında bir parlamenter hükümet geleneği yerleşmiş olması

gerekirdi. Fakat siyasal tarihimize baktığımızda istikrarlı hükümetler pek

kurulamadığı gibi siyasal bir istikrardan bahsetmek de pek kolay olmasa

gerek. 1980’lerden itibaren parlamenter sisteme alternatif hükümet

biçimleri belirli devirlerde gündemimizi meşgul ediyor. Bunların içinden

bilhassa başkanlık sistemi bir seçenek olarak gösterilmektedir; sebep

olarak da toplumsal yapımıza daha uygun olacağı, etkin ve istikrarlı

hükümetlerin daha rahat tesis edilebileceği ileri sürülmektedir (Kuzu,

2012: 79-129). Günümüzde de AK Parti yeni anayasa yapımı sürecinde

Türkiye’de Parlamentarizm Uygulamaları

İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt: 4 Sayı:1 Yıl 2013 185

tesis edilecek anayasal düzende başkanlık rejimini hükümet sistemi olarak

savunmaktadır. Bunun karşısında Türkiye için parlamenter sistemin daha

uygun olduğu, başkanlık sisteminin genellikle ABD’nin dışında pek

sağlıklı işlemediği, yapısı itibariyle belki istikrarlı hükümet tesis

edebileceği fakat diğer taraftan yerleşmiş bir politik-sivil kültür ile

uzlaşma geleneğinin eksikliğinde siyasal ve demokratik bunalımlara

meyilli bir hükümet sistemi olduğu da ileri sürülmektedir (Kalaycıoğlu,

2012: 47 ve devamı).

Parlamenter sistemde bilhassa koalisyonlar döneminde ülke

siyasetinde istikrarsız ve zayıf hükümetlerin politik ve ekonomik bazı

sorunlara yol açması hasebiyle yeni bir anayasa yapımı sürecinde

iktidarda olan bir partinin mevcut parlamentarizme alternatif olarak

başkanlık rejimini savunması demokrasinin bir gereği olarak olağan

karşılanmalıdır. Fakat şunu unutmamak gerekir ki hükümet sistemi, tabir

yerindeyse, “amorf” bir olgudur. Onu “ete, kemiğe” büründüren toplumun

siyasal kültürü, mevcut demokratik yapı, hukuk devleti anlayışı, insan-

devlet ilişkisi tasavvuru, ideoloji-hukuk-siyaset ilişkisi gibi kavram ve

müesseselerdir. Yani bütün bu hususlar toplumun siyasal hayatına birer

“girdi” olarak katılır ve kabul edilen hükümet sisteminin iyi işleyip

işlemediğini, adeta bir ön şart olarak, belirler.

Dolayısıyla ülkemizde Cumhuriyetinin kuruluşu ile birlikte kabul

edilen ve 82 Anayasasıyla resmi bir hüviyet kazanan devlet, otorite ve

ideoloji merkezli düzeni reforma tâbi tutmadan başkanlık sistemini kabul

etmek mevcut siyasi, hukuki, ekonomik ve toplumsal sorunlarımızı

çözmez. Çünkü 1982 Anayasası düzeninde insan, buna bağlı olarak da

insan onuru ve insan hakları bürokratik devlet ve resmi ideolojiden önce

gelmemektedir. Devletin bireylere ve gruplara hakim olma siyaseti özerk-

sivil alanı daraltıp kamusal alan ise genişletmektedir. Ayrıca resmi

ideolojisi hukukun üstünlüğü ilkesinin işlerlik kazanmasına yani insan

onuru, insan hakları ve hukukun evrensel ilkelerinin kamu otoritesini

sınırlandırmasına mahal vermemektedir. Mevcut düzene, demokratik ve

hukuki değerler değil, devletin menfaati ve resmi ideolojisi meşruiyet

kazandırmaktadır.

Yrd.Doç.Dr. Hüseyin YILDIZ

186 İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt: 4 Sayı:1 Yıl 2013

Hükümet sistemleri kuvvetler ayrılığı ilkesiyle yakından ilintilidir

ve amacı da devlet iktidarını, diğer bir deyimle, kamu otoritesini

bireylerin temel hak ve hürriyetleri lehine sınırlandırmak ve kontrol altına

almaktır (Zippelius, 2010: 250-251). Dolaysıyla hükümet sisteminin şekli

üzerinde durulduğunda hükümetin işlevselliği ve etkinliği kadar siyasal ve

demokratik istikrar ile hukuk devleti ilkesi de dikkate alınmalıdır. Bu

bağlamda mevcut 1982 Anayasasının bilhassa Başlangıç Hükümlerinde ve

Genel Esaslar kısmında güvence altına almış olduğu ideolojik-bürokratik

ve kısmen militarist (örneğin askeri yargı sivil yargı karşısında özerk

konumunu halen muhafaza ediyor) devlet tasavvuru ıslah edilmeyip,

hukukun üstünlüğü sağlanmadıkça ve çoğulcu-sivil demokratik bir düzen

tesis edilmedikçe başkanlık rejimi kabul edilse bile siyasal, demokratik ve

hukuki istikrar sağlanamayacağı için uzun vadede hükümet istikrarı da

sağlanamaz.

Makalede birinci bölümde parlamenter sistemin özellikleri üzerinde

durulacaktır. Ardından parlamenter sistemin faydalı ve zararlı yanları ele

alınacaktır. Üçüncü bölümde anayasa tarihimizin değişik zaman

dilimlerinde parlamenter sistemin uygulanma biçimleri incelenecektir ve

her dönemin sonunda kısa bir değerlendirme yapılacaktır. Dördüncü

bölümde ise özet bir değerlendirme yapılarak konuya son verilecektir.

I. Parlamenter Sistemin Özellikleri

Parlamenter sistem dediğimiz yönetim biçimi Anayasa Hukuku ve

Siyaset Biliminin konu tasnifinde hükümet sistemleri içerisinde müzakere

edilir. Yukarıda da belirtildiği gibi hükümet sistemleri kuvvetler ayrılığı

ilkesiyle yakından ilintilidir. Güçler bölüşümü hukuk devletinin önemli

özellikleri arasında yer alır ve kendi içinde dikey ayrılık (federatif yapı

veya adem-i merkeziyet) ve yatay ayrılık (merkezi iktidarın kendi içinde

yasama, yürütme ve yargı biçiminde üçe ayrılması) biçiminde farklı alt

kümelere ayrılır (Zippelius, 2008: 110-111). Yatay ayrılık da yine sert ve

yumuşak kuvvetler ayrılığı olarak ikiye ayrılır. Liberal demokratik bütün

hukuk devletlerinde yargı organı yasama ve yürütmeye karşı bağımsızdır.

Dolayısıyla günümüzde kuvvetler bölüşümünden bahsedildiğinde

kastedilen aslında yasama ile yürütme arasındaki ilişkidir. Eğer yürütme