Osmanli Modernlesmesinde Anglosakson Etkisi (1839-1852)/Anglo-Saxon Impact on the Ottoman Modernisation (1839-1852).

• Author: Cagri, Erhan,
• Position: Report

Osmanli Imparatorlugu'nun gerek bekasina yonelik kaygilari gerek uluslararasi sistemde yer edinme hedefi sebebiyle Lale Devri'nden itibaren giristigi modernlesme hamleleri, III. Selim ve II. Mahmud donemlerindeki bircok reform ve projenin ardindan Tanzimat Fermani, Islahat Fermani ve Kanun-i Esasi gibi hukuksal metinler ureterek devam etmistir. Bu sureclerde devlet erkini elinde tutanlarin bilincli yonelislerinin yani sira, Imparatorlugun kurdugu dis munasebetler de onemli bir yer isgal etmistir.

Modernlesmenin ilk hamlelerinin gerceklestirildigi 18. yuzyilda basat guc mertebesinde olan ve Osmanli Imparatorlugu ile cok yonlu ve katmanli iliskileri bulunan Fransa'nin, Imparatorluktaki sureclere etkisi derin olmustur. Fakat Fransiz Devrimi'yle baslayan ve kesintisiz savaslarla 1815'e kadar devam eden calkantili ic siyasal dinamikleri, Fransa'ya, askeri isbirliklerinin ve mevcut iktisadi ayricaliklarinin otesinde bir donusturucu misyon ustlenme imkani vermemistir. Takip eden yillar ise Fransa'nin basat guc olma vasfini giderek yitirmesine ve Britanya'nin kuresel liderlige hizli adimlarla ilerlemesine sahne olmustur. Hal boyle olunca, Dersaadet'in bircok farkli faktorden beslenen bir istiyakla Fransa'ya olan ilgisi devam etmekle beraber Britanya da Osmanli devlet ricalinin ilgi odagi haline gelmistir.

Bu duruma ragmen mevcut literaturumuzun Fransiz etkisi uzerine olan vurgusu, konuya Anglosakson etkisi baglaminda bakan calismalarin ortaya cikmasini bir anlamda zorunlu kilmaktadir. Bu makale de Osmanli modernlesmesi ile dis munasebetler arasinda bag kuruldugunda ilk akla gelen Fransa orneginin yani sira, bu hususlardaki Anglosakson etkisinin bugune degin hak ettigi ilgiyi gormedigi fikrinden dogmustur. Bu baglamda calisma dahilinde, Osmanli Imparatorlugu'nun gecirdigi modernlesme surecinin kokenine, Britanya ve ABD'yle kurdugu munasebetler baglaminda bakilmis ve bu surecteki Anglosakson etkisi uzerinden yeni ve alternatif bir bakis acisi gelistirmek hedeflenmistir. Tanzimat Fermani'nin ilanini takip eden donemde devlet eliyle gerceklestirilen modernlesme hamleleri ise calismanin tematik ve kronolojik sinirlarini ihtiva etmektedir. Bu baglamda calismaya 1839 yilindan itibaren gerceklesen yenilesme hamleleriyle baslanmis ve Kirim Savasi'nin baslangicina kadar olan erken Tanzimat donemine odaklanilmistir. Zira, tipki Islahat Fermani ve devaminda gerceklesen yenilesme hamleleri gibi Kirim Savasi donemine ait modernlesme hamleleri de ayri ve mustakil calismalarin konusunu olusturacak muhteviyattadir.

1833 Hunkar Iskelesi Antlasmasi'nin ardindan yeniden sekillenen Britanya'nin Yakindogu politikasinda Osmanli Imparatorlugu'nun ayakta kalmasi ve Rusya karsisinda guclenmesi hayati bir onem arz etmekteydi. Bu amacin gerceklesmesi icin Osmanli Imparatorlugu'nun modernles(tiril) mesi/yeniles(tiril)mesi ve idari sisteminde reforma gidilmesi elzem gorulmekteydi. (1) Bu acidan ordudan donanmaya, idari yapidan finansa ve hatta saglik sistemine, Imparatorlugun tum kurumlari mercek altindaydi. (2) Osmanli Imparatorlugu da uluslararasi alanda aleyhine gelisen olaylarda destegine ihtiyac duydugu Britanya'yla kurulacak isbirligi vasitasiyla bahsi gecen eksikliklerin giderilmesini arzulamaktaydi. Donemin padisahi II. Mahmud'un soz konusu reform cabalari Britanya'nin, Osmanli politikasi ve Imparatorlugun kurtarilabilir oldugu fikriyle de uyum arz etmekteydi. (3)

Britanya'nin Osmanli Imparatorlugu'nun modernlestirilmesi politikasiyla uyumlu olan bir diger gelisme de 1839 tarihli Tanzimat Fermani'dir. 1839 yilinda II. Mahmud'un ani olumu sonucu tahta cikan genc Sultan Abdulmecid'in onunde acilen cozmesi gereken Misir krizi vardi ve bu krizde Britanya'nin destegini saglamanin en onemli yollarindan birinin de Imparatorlugun modernlestirilmesine dair garantinin verilmesi oldugu bilinmekteydi. (4) Bu durum, diger taraftan donemin Disisleri Bakani Mustafa Resid Pasa'nin uzun zamandir aklinda olan reform planlarini daha kolay uygulayabilecegi bir konjonkturun ortaya cikisina da zemin hazirlamisti. Tanzimat'in mimari olarak anilan Resid Pasa, Osmanli Imparatorlugu'nun ayakta kalmasinin ancak Imparatorlugun reformlar vasitasiyla yeniden yapilandirilmasiyla mumkun olacagina inanmaktaydi. 1838 yilinda Resid Pasa'nin yeniden nukseden Misir krizine karsi bir ittifak gerceklestirebilmek amaciyla Londra'ya gitmesi de soz konusu planlarini hizlandirmasini beraberinde getirmisti. Bu cercevede Resid Pasa Londra'da bulundugu sirada Disisleri Bakani Lord Palmerston'la gorusmus ve Palmerston'a Osmanli Imparatorlugu'nda yapilmasi gereken reformlara dair hazirladigi taslagi iletmisti. Soz konusu taslagin icerigi aslinda birkac ay sonra ilan edilecek Tanzimat'in habercisi niteligindeydi. Mustafa Resid Pasa, bu memorandumla Tanzimat'i aciklamakta ve Britanya'dan bu hususta yardim talep etmekteydi. Resid Pasa tarafindan kaleme alinan memorandum Palmerston tarafindan memnuniyetle karsilandi. (5) Bu gelismenin ardindan Palmerston, Istanbul Buyukelcisi Ponsonby'nin gorevlerinin arasina Resid Pasa'nin desteklenmesini de ekledi (6)

Tanzimat Fermani'nin ilaniyla, Osmanli ile Britanya arasinda Imparatorlugun modernlesmesi hususunda kurulan fikir ve hedef ortakligi cok daha ileri bir boyuta tasinmistir. Fermanin ilaninin ardindan 1841 yilinda Istanbul'a (bir kez daha) buyukelci olarak atanan Stratford Canning'in (7) Abdulmecid ile gerceklestirdigi ilk gorusmede, Hukumetinin Sultan'dan "mahir, akla yatkin, mutedil ve olculu tedbirleri hayata gecirerek Imparatorlugun yasamasini saglamasini arzuladigini" (8) acikca belirtmesi de bu durumu kanitlar niteliktedir. Imparatorlugun modernlesmesine ve Tanzimat Fermani'nin isaret ettigi reformlarin hayata gecirilmesine 'nezaret etmek' artik Britanya buyukelcisinin talimatnamesinin esasini olusturmaktaydi. (9)

Britanya orneginin ve Britanya'yla kurulan iliskinin gerisinde kalsa da donemin Osmanli-ABD iliskileri de diplomasi ve modernlesme baglaminda onemli ve yeni gelismelere isaret etmekteydi. Bu donemde ABD, yukselen yeni bir guc olmasinin yani sira alternatif bir muttefik ve rol model olarak da Osmanli devlet ricalinin ilgisini cekmeye baslamisti. Zira, Osmanli modernlesmesi Imparatorlugun yikilmasina karsi zaruri bir onlem olarak ortaya cikmis ve ideolojik olmaktan ziyade pragmatik bir tutumla surec icerisinde ortaya cikan ihtiyaclara pratik cevaplar ureterek ilerleyen bir usluba sahip olmustu. Bu noktada, kendi beka meselesi olarak degerlendirdigi Dogu Sorununun dunya gundeminin bas siralarini isgal ettigi bir donemde, Osmanli Imparatorlugu'nun modernlesme konusunda bircok farkli kaynaktan beslenmesi, bir diger ifadeyle alternatifleri cesitlendirmesi dogal ve anlasilir bir durumdu. Bu noktadaki en onemli kistas ise dis politikada uyum prensibiydi. Aslinda, 19. yuzyilda ozellikle de Tanzimat donemi modernlesme hamlelerinde Britanya'yi Fransa'nin onune geciren de buyuk olcude bu prensipti. (10) Zira Britanya, yukarida bahsedildigi uzere, Hunkar Iskelesi'nin ardindan Imparatorlugun stratejik ortagina donusmustu. Diger taraftan, Misir Meselesinin ardindan Dogu Sorununun kalbi Cebel-i Lubnan'da atiyordu. Durzilerle Maruniler arasindaki catismalarin uluslararasi bir kriz halini aldigi Lubnan, Misir Meselesi ile Kirim Savasi arasindaki donemde Imparatorlugun en onemli dis politika ve beka sorunuydu. Misir meselesi ve Mehmet Ali Pasa hadiselerine dair Fransa'ya karsi duyulan guvensizligin izlerinin hala cok taze oldugu bu donemde Lubnan konusunda da Osmanli ile Fransa karsi karsiya yer almaktaydi. Imparatorlugun bu konudaki destekcisi yine Britanya'ydi. (11)

Ayni donemde ABD'yle kurulan iliskinin ve ABD'den saglanan destegin de cikis noktasi benzerdir. Zira ABD'nin takip ettigi dunya politikasi Osmanli Imparatorlugu'nun aleyhinde degildi. (12) Bu durum Tanzimat ricali icin hayati ehemmiyetteydi. Ornegin, 1852 yilinda Disisleri Bakani Fuat Pasa, ABD mukim elcisi Brown'a, iki ulke arasi iliskilerin gelismesinden duyulan memnuniyeti dile getirirken, Osmanli Imparatorlugu'nun Avrupa'nin cesitli devletleriyle bircok kereler savastigini ama ABD'yle iliskilerinin dostane kaldigini, bunun ABD'nin uzakligindan veya savasacak gucu olmamasindan degil, takip ettigi bariscil politikadan kaynaklandigini soylemekteydi. (13) Gorunen o ki ABD'nin geleneksel, "karismama" (non-involvement) politikasi Osmanli ricalinde guven uyandirmaktaydi. (14) Tanzimat doneminde ABD'nin asil amaci ve odak noktasi Osmanli Imparatorluguyla olan ticareti gelistirmekti. (15) Osmanli'nin politikasi ise donemin dis politika anlayisina uygun olarak Imparatorlugun bekasi ve yeniden yapilandirilmasi icin guclu ve modern muttefikleri cogaltip cesitlendirmekti. Bu durum ABD'yi Osmanli ricalinin gozunde modernlesme hususunda destek alinabilecek alternatif bir merkez haline getirmekteydi.

Askeri Reformlar ve Teknoloji Transferi

Osmanli modernlesme tarihinin hemen her doneminde oldugu gibi, Tanzimat doneminde de ordunun modernlesmesi Imparatorlugun oncelikli gundem maddelerinden birini olusturmustur. 18. yuzyildan itibaren Osmanli Imparatorlugu askeri modernlesme hamlelerini hizlandirmis ve bu hususta Avrupa devletlerinden destek almaktan geri durmamistir. Destek alinacak ulkeyi belirlerken uygulanan dis politikada uyum prensibi Tanzimat Donemi'nin stratejik ortagi olarak -18. yuzyildaki Fransa'nin aksine- Britanya'yi one cikarmistir. (16)

Misir Krizinin damgasini vurdugu 1833-1841 arasi donemde Britanya icin Osmanli askeri modernlesmesi birincil onemdeki konular arasindadir ve ilk etapta Britanyali subaylar araciligiyla Osmanli ordu ve donanmasinin modernlesmesine agirlik verilmistir. (17) Tanzimat Fermani'nin ilaninin ardindan ise Osmanli askeri sisteminin modernlesmesi cok daha etrafli ve sistematik bir projenin icerisinde yerini almistir. Bu acidan donemin Istanbul Buyukelcisi Ponsonby'nin Osmanli ordusunun modernlesmesine dair hazirladigi, askeri okullarin kurulmasi ve Avrupa tarzinda egitim verilmesini de iceren 1841 tarihli raporu onemli bir yer tasimaktadir...