Opportunity and Willingness as a Pre-Theoretical Framework in Explaining Wars/Savaslarin Aciklanmasinda "Firsat ve Isteklilik" On Kuramsal Cercevesi ve Kullanim Alanlari.

• Author: Ozpek, Burak Bilgehan
• Position: Report

Giris

James Rosenau, on kuramlar ile ilgili yaptigi calismasinda, kuram yapma surecini bir binanin insaatina benzetmektedir. (1) Duzgun ve saglam bir binanin ortaya cikabilmesi icin hammaddelerin islenip tugla ve kalaslara donusturulmesi gerekir. Ancak elde edilen tugla ve kalaslarin sadece ev yapiminda kullanildigini dusunmek yanilgi olur. Zira ayni maddeler bir ibadethane, hastane ya da fabrika yapiminda da kullanilabilir. Benzer sekilde, bir evin sadece tugla ve kalaslarla insa edilecegini dusunmek de hatalidir. Pekala, tas veya kiremit gibi farkli yapi malzemeleriyle insa edilmis evlere rastlamak mumkundur. Olgular arasindaki neden sonuc iliskisini aciklamaya calisan kuramlarin hikayesi de bina tasarimina oldukca benzemektedir. Onlarin aciklayici degiskenleri somut kavramlarla onerme mecburiyetinde kalmasi, kacinilmaz olarak, aciklayamadiklari bir dunya ortaya cikarir.

On kuramlar ise hangi binanin hangi materyal ile yapilacagindan cok, bir binanin yapimi icin hammaddelerin islenip kullanima hazirlanma sureciyle ilgilenmektedir. Rosenau'ya gore on kuramlarin islevi, insa edilecek farkli binalara standart malzemeler saglamaktir. Bu islev, uluslararasi iliskilerde belirli bir olgunun nedenini aciklarken, bircok degiskenin etkili olmasindan kaynaklanan disiplinsizligi ortadan kaldirmayi amaclamaktadir. (2) Daha net bir ifadeyle, on kuramlar, bircok farkli degiskenle nedenselligi aciklarken arastirmacilarin dustukleri tutarsizliklari ortadan kaldirmayi hedefler. Dolayisiyla, dis politikaya etki eden degiskenleri inceleyen arastirmacilar, on kuramlarin sundugu degisken kumesini yorumlayarak hem aciklama gucluklerini giderebilir hem de bilimsel arastirma disiplininden kopmamis olurlar.

Benjamin Most ve Harvey Starr'in ileri surdugu "firsat ve isteklilik" on kuramsal cercevesi de benzer bir noktadan hareket etmekte ve uluslararasi iliskileri aciklamaya calisan buyuk kuramlarin sunduklari, zaman ve mekan degisiminden etkilenmeyen, genel ve evrensel modellerin belirgin olay ve olgular karsisinda dustukleri aciklama gucluklerini asmaya calismaktadirlar. (3) Buyuk kuramlarin sunduklari modellerin, politika davranislarini sistemik bir sekilde aciklama gucundeki zafiyet, bu modellerin ancak acik bir sekilde belirlenmis sartlar altinda isleyebilir olmasindan kaynaklanmaktadir. Buyuk kuramlar, one surdukleri sartlar umulmadik bir sonuca sebep oldugunda ya da bir sonuc umulmadik bir sebepten meydana geldiginde aciklama guclerini onemli olcude yitirmektedirler. Diger bir deyisle, buyuk kuramlarin aciklayici degisken olarak one surdukleri genel ve somut sartlar, bagimli degiskenlerin ortaya cikmasini aciklamakta onemli bosluklar dogurmaktadir. (4)

"Firsat ve Isteklilik" modeli, herhangi bir buyuk kuramin ortaya koydugu sartlara odaklanmak yerine bu belirgin sartlarin esasinda hangi kavramlari temsil ettigiyle ilgilenmektedir. Most ve Starr, uluslararasi iliskilerin en cok uzerinde durulan konularindan biri olan catismanin sebeplerini inceledikleri calismalarinda, somut herhangi bir degisken vurgulamamaktadir. Ne uluslararasi sistemin yapisi, ne guc dengesi ne de rejim sekli onlar icin savasin salt sebebidir. Bunun yerine, biri firsat digeri de isteklilik olarak tanimlanan iki degisken savasa sebep olabilir. Buyuk kuramlarin sundugu kesin kosullar ancak bu on kuramsal cerceve icerisinde tanimlanirsa genel bir analiz modeli ortaya cikabilir. Bu calismada, buyuk kuramlarin karsilastiklari aciklama sorununa cozum olarak Most ve Starr'in getirdikleri "firsat ve isteklilik" on kuramsal modeli incelenecektir. Bu baglamda, "firsat ve isteklilik" on kuramsal cercevesinin onermeleri tartisilacak, daha sonra bu on kuramsal model cercevesinde yurutulmus olan calismalar ele alinacaktir.

Bir On Kuramsal Cerceve Olarak "Firsat ve Isteklilik"

Most ve Starr'in "firsat ve isteklilik" on kuramsal cercevesini, Harold ve Margaret Sprout'un uluslararasi politikayi "cevre", "birim" ve "cevre-birim iliskileri" baglaminda inceleyen ekolojik uclu kavramindan turettikleri iddia edilebilir. (5) Sprout'lar karar verme sureclerini incelerken ilk olarak cevrenin bu surecler uzerindeki etkisiyle ilgilenmekte ve cevre ile ekoloji arasinda bir ayrim yapmaktadirlar. Onlara gore bir ekosistemi, cevresel etkiler kadar, birimlerin icinde bulunduklari cevreyle kurduklari iliskiler olusturmaktadir. Daha aciklayici bir ifadeyle, ekolojik perspektif, karar alma sureclerinde cevresel kosullarin etkisini kabul eder ancak birimlerin bu cevresel kosullarla kurduklari iliskiyi de hesaba katmayi onerir. (6)

Sproutlar'in ekolojik perspektifine gore insan, binlerce yillik tarihi boyunca hayatta kalabilmek icin cevresel etkilere uyum saglamak zorunda kalmistir. Aksi takdirde insanoglunun nesli, degisen cevresel sartlara uyum saglayamayan bazi turler gibi tukenmis olurdu. Ancak bu uyum saglama surecinde insanoglu, yetenekleri sayesinde doganin bilgisini kesfetmeyi basarmis ve yeni teknolojiler ureterek doganin kaotik surprizlerini tahmin edilebilir hale getirmistir. (7) Bu durum, insanlarin cevresel etkilere karsi edilgen olmadigini, cevreyle kurdugu iliskiler sonucu inisiyatif sahibi oldugunu ve hayatinin cevresel kosullar kadar bu cevresel kosullara verdigi tepkilerle sekillendigini gostermektedir. (8)

Most ve Starr'a gore, Sproutlar'in ekolojik perspektifi, cevresel determinizme alternatif ve cevrenin icinde yasayan birimlerin de etkili olabildikleri bir model ortaya koymaktadir. Buna gore, bir insanin karar verme surecini, cevrenin urettigi sartlar kadar, o insanin icinde bulundugu cevreyi algilama ve ogrenme sureci belirler. Yani, verilen kararlar birim ile cevrenin etkilesimi sonucu ortaya cikar. (9) "Firsat ve isteklilik" on kuramsal cercevesi de benzer sekilde mikro ve makro duzeydeki degiskenleri hesaba katarak bir model olusturma gayreti icerisindedir. Buna gore "firsat", cevresel kosullarla, yani makro duzey degiskenlerle ilgilidir ve cevrenin birim uzerinde yaptigi kisitlamalari ya da cevrenin sundugu imkanlari inceler. Ote yandan isteklilik, alternatifler arasindan karar verme ve karar verme surecleri gibi mikro duzeydeki faktorleri ele alir. Bir baska deyisle, isteklilik, herhangi bir secenegi digerleri arasindan secip onu tercih etmeye duyulan egilimle ilgilenir. (10)

Most ve Starr, calismalarinda, firsat ve isteklilik degiskenlerini ozellikle devletlerarasi savasin nedenleri olarak gormektedirler. Ancak bu degiskenler kendi baslarina savasin sebebi olarak yeterli aciklama saglayamazlar. Bu noktada Most ve Starr, zorunlu kosul ile yeterli kosul arasinda bir ayirim yapmaktadir. Onlara gore, buyuk kuramlarin hatasi bu ayrima gitmemeleridir. Buyuk kuramlar, savasi aciklamak icin one surdukleri degiskenlerin hem zorunlu hem de yeterli oldugunu dusunmektedirler. Ornegin, devletler arasinda ortaya cikan guc dengesizliginin savasa sebep oldugu hipotezi, guc dengesizligini hem zorunlu hem de yeterli bir degisken olarak ele alir. Ne var ki, bu hipotez, aralarinda guc dengesizligi olan fakat savasmayan devletlerin durumunu aciklamakta yetersiz kalir. Erik Gartzke ABD ile Kanada arasinda sinirdaslik ve guc dengesizligi gibi savas firsatlarinin mevcut oldugunu ancak taraflar savasma konusunda isteksiz oldugu icin bir savas meydana gelmedigini iddia etmektedir. (11) Diger bir deyisle, devletlerarasi bir savasin ortaya cikmasi icin anarsik yapi, guc dengesizligi ya da sinirdaslik gibi "firsat degiskeni" altinda kumelenebilecek degiskenler tek basina bir savas uretmek icin kafi degildir, ayni zamanda istekli olmak da gerekir.

Ote yandan, isteklilik de tek basina yeterli bir degisken degildir, yeterli firsatlarin var olmasi gerekir. Most ve Starr'a gore restorana giden bir musteri sadece menude olan yemekleri yiyebilir. (12) Secimlerini sadece kendisine menude sunulan yemekler arasindan yapabilir. Benzer sekilde, devletler arasi savasin cikabilmesi icin yeterli cevresel firsatlarin olmamasi, devletler savasmaya istekli olsa da savasin olusumuna yol acmaz. Sonuc olarak, Most ve Starr, hem firsat hem de isteklilik degiskenlerinin tek basina zorunlu olup yeterli birer degisken olmadiklarini ve savasin ancak bu iki degiskenin ayni anda var olmasi durumunda ortaya cikabilecegini iddia etmektedir. Savasi aciklamak icin one surulen "firsat" ve "isteklilik" degiskenlerini once tek baslarina daha sonra da birbirleri ile iliskili olarak incelemek bizlere her bir degiskenin neyi temsil ettigini kapsamli olarak anlatacak ve Most ve Starr'in argumanlari hakkinda daha cok fikir verecektir.

Firsat

Most ve Starr'a gore birimlerin icinde bulunduklari cevre, eylem firsatlarini yaratir veya kisitlar. Diger bir ifadeyle, cevrenin sundugu etkilesim firsatlari devletler arasindaki catisma ihtimalini arttiran etkenlerdir. Bu noktada Most ve Starr, sinirlar ve sinirdaslik kavramini ornek vermekte ve cografi yakinligin devletlerin birbirleriyle olan etkilesimlerini arttirdigini savunmaktadir. Ancak Most ve Starr daha eski calismalarina atifta bulunarak sinirlarin catisma ya da isbirligi uretmek zorunda olmadiklarini ancak az ya da cok cesitli etkilesimlere sebep olan firsat veya riskleri ortaya cikardiklarini vurgulamaktadirlar. (13) Lewis Richardson'un savas ve cinayet arasinda kurdugu analoji Most ve Starr'i desteklemektedir. (14) Richardson, bir ulkede yabancilarin daha az olduruldugunu ve cinayetlerin birbirleriyle etkilesimi olan arkadas veya akrabalar tarafindan islendigini iddia etmektedir. Aralarinda iletisim olmayan insanlarin sorunlarinin da olmayacagini, dolayisiyla cinayetlerin aralarinda iliski ve iletisim imkanlari yuksek insanlar arasinda islendigini vurgulamaktadir.

Firsat degiskeni cevrenin sundugu etkilesim firsatlariyla aciklanirken iki nokta uzerinde durulmaktadir. Birincisi, nesnel cevrenin sagladigi mevcut imkanlardir. Ornegin, etkilesim yogunlugu cografi uzaklikla dogrudan ilgilidir. Ikincisi ise birimlerin cevrenin sundugu imkanlari degistirebilecek yetkinlige sahip olmalaridir. Daha acik bir ifadeyle, uluslararasi sistemin uyeleri arasindaki guc dagilimi...