Myanmar, Uluslararasi Suclar ve Uluslararasi Toplum: Kendisine Karsi Islenen Agir Suclarda Uluslararasi Toplumun Cevabi/Myanmar, International Crimes and International Community: Response of International Community to the Grave Crimes Committed Against Itself.

• Author: Zenginkuzucu, Dikran M.

Giris

Içinde bulundugumuz yüzyil uluslararasi sistemde çalkantilar ve dünyanin dört bir yanindan gelen çatisma ve katliam haberleriyle basladi. Geçtigimiz yüzyilin sonunda basta Eski Yugoslavya ve Ruanda'da olmak üzere birçok yerde tanik olunan soykirim ve insanlik disi muamelelerin ortadan kalkacagi umulurken daha yayginlasarak arttigi görülmektedir. Ruanda Uluslararasi Ceza Mahkemesi (RUCM) eski Baskani Abubakarr Marie Tambadou'nun "soykirimin gözlerimizin önünde gerçeklesiyor olmasi bizim neslimizin bir utancidir" (1) sözünün tüm agirligini uluslararasi toplum sirtinda tasimaktadir.

Uluslararasi toplum kavrami çagdas uluslararasi iliskilerde bir arada var olma ve karsilikli bagimliligi temsil etmektedir. Birlesmis Milletler (BM) basta olmak üzere uluslararasi örgütler sikça "uluslararasi toplum"dan bahsederler. Uluslararasi Adalet Divani (UAD) da kararlarinda "uluslararasi toplum"a atif yapar. Öte yandan, uluslararasi iliskiler teorileri, uluslararasi toplum kavramina ve yapisina çesitli farkli yaklasimlara sahiptir. (2) Uluslararasi tüzel topluluk (international legal community) düsüncesi ise uluslararasi toplulugun aktörlerini birbirine baglayan harcin uluslararasi hukuk oldugu varsayimindan ortaya çikmistir. (3) Rasyonalist teoriler uluslararasi düzenin kurulmasini ve basarisini bilinçli esgüdüm çabalarinin bir sonucu olarak görür. Devletler ortak çikarlarina ve hedeflerine ulasmak için düzenleyici mekanizmalari olustururlar. (4) Küresellesen dünyada aktörlerin sayisi artarken, ortaya çikan uluslararasi hukuksal ve politik düzenlemelerin katilimcilari da çogalmaktadir. Uluslararasi düzen ve adaleti saglamak için karsilasilan sorunlari asamali olarak ve daha siklikla devlet disi aktörlerden (non-state actors) yardim alarak çözme egilimi güçlenmektedir. (5) Günümüzde uluslararasi iliskiler asli aktörleri olan devletlerin yani sira hükümetler arasi örgütler, hükümet disi örgütler, bireyler hatta çok uluslu sirketler gibi birçok aktörün yer aldigi bir evren halini almistir.

Uluslararasi hukuk, uluslararasi sistemin aktörlerinin bir arada var olmalari için gerekli temel kurallari belirleme islevini üstlenirken, (6) belli bir zamanda devletlerin ve ona bagli olan varliklarin davranis ölçütlerini gösterir. Uluslararasi hukuk, aktörler arasindaki davranis kurallarini belirleyen normatif islevinin yaninda uluslararasi toplumun temel degerlerini de yansitir. Uluslararasi hukuk çalismalari insan haklari, temel insani ihtiyaçlar, çevre gibi alanlarda insani degerleri öne çikaran evrensel ahlak için itici güç olmustur. Uluslararasi hukukun normatif islevi uluslarin egemen bagimsizligi üzerine kurulu "riza" geregine (7) dayanirken tasidigi evrensel degerler "ortak çikar" ve "ortak yarar" kavramlari ile mesrulastirilmistir. (8) Bu kavramlar bazi devletlerin ve hükümetlerin "uluslararasi toplumun çikarlari"na aykiri politika ve eylemlerini engelleyecek girisimler için gerekçe teskil etmisse de (9) soykirim, insanliga karsi islenmis suçlar ve savas suçlari uluslararasi toplum tarafindan kendi ortak çikar ve yararina karsi islenmis "en agir suçlar" olarak uluslararasi suç olarak kabul edilmislerdir. (10) Hatta hiçbir uluslararasi baris sözlesmesi dahi bu uluslararasi suçlarin sorumlulari için af getirememektedir. (11) Uluslararasi toplumun varligini koruyabilmesi ve sürdürebilmesi ancak kendisine yönelen agir tehditlere ve suçlara hep birlikte karsi koyabilme, cevap verebilme ve bu suçlarin sorumlularina hesap verdirebilme yetenegine ve mekanizmalarina sahip olmasi ile olanaklidir. Bu bakimdan, tüm insanligin degerlerine yönelen vahset ve siddete belli bir ulus ya da grubu korumak ve kollamak yaklasimindan bagimsiz olarak uluslararasi toplumun düzen ve baris içerisinde bir arada yasayabilmesi açisindan yaklasmak gereklidir. Özellikle Soguk Savas sirasindaki tikanma sonrasi iki kutuplu dünya düzeninin sona ermesiyle bir hesap verdirme mekanizmasi için daha yogun ve etkin girisimlerin gerçeklestigi görülmektedir. (12)

Myanmar'da etnik ve dini azinliklara karsi on yillardir süren ancak özellikle 2016 sonrasi Müslüman azinliga karsi soykirima varan vahset ve siddetin büyüklügü uluslararasi toplumun düzeni ve birlikteligine karsi tehdit ve saldirilara güncel bir örnektir. Bu vahset uluslararasi toplumun da yogun ilgisini ve tepkisini çekmistir. Myanmar'in Rakhine (Arakan) eyaleti içindeki Rohingya bölgesindeki katliam ve vahset onyillar boyunca kurumsallasmis ayrimcilik ve sistematik zulümlerin ardindan gelmistir. Myanmar ordusu (Tatmadaw) ve diger silahli güçlerin Rohingya halkina karsi operasyonlari, özellikle de 2017 yili Agustos ayinda baslatilan operasyon, genis insan haklari ihlalleri ve acimasiz siddet uygulamalari ile gündeme gelmisti. Bölgeden dünya kamuoyuna yaygin sekilde ayrimcilik güden tutuklamalar, iskenceler, öldürmeler, zorla yerinden etme ve tecavüz iddialari yansidi. (13) Kaynaklar, Ro-hingyali 745.000 kisinin Banglades'e sigindigini bildirdi. Bu süreçte Rohingyalilarin din özgürlüklerini kisitlayan, evlenme haklarini ve çogalmalarini engelleyen, vatandaslik haklarini ellerinden alan yasalar çikarilmisti. (14)

Bu insanlik disi olaylarin duyulmasiyla BM Insan Haklari Komisyonu (IHK) özel raportör görevlendirmis, mülteci akiniyla birlikte BM Mülteciler Yüksek Komiserligi (BMMYK) devreye girmis, uluslararasi sivil toplum kuruluslari raporlar yayinlamis, uluslararasi kamuoyu ve politikacilar tepki göstermistir. (15) Yukarida bahsedilen uluslararasi inceleme ve raporlari 2019 yilinda Myanmar'daki katliamlar ve vahset çerçevesinde sorumlularin hesap vericiligini saglamak amaciyla iki uluslararasi girisim izledi. Bunlarin ilki Gambiya Cumhuriyeti'nin 11 Kasim 2019 tarihinde Birlesik Myanmar Cumhuriyeti'ne karsi Soykirim Sözlesmesi'ne aykiri davranislari nedeniyle UAD'ye basvuruda bu-lunmasidir. (16) Dava Myanmar'in devlet olarak Rohingya soykirimindan sorumlulugu ile ilgilidir. UAD dava sürerken Ocak 2020'de Myanmar hükümetinden Rohingya'nin korunmasina yönelik bir takim "geçici önlemler" almasi yönünde bir ara karar almistir. Ikinci girisim ise UAD'nin Gambiya'nin basvurusunu kabul etmesinden üç gün sonra 14 Kasim 2019'da Savci'nin Myanmar'daki olaylarin sorumlulari için sorusturma açma talebini Uluslararasi Ceza Mahkemesi (UCM)'nin ön-yargilama dairesi tarafindan kabul edilmesi oldu. (17)

Bu çalismada öncelikle uluslararasi toplumun bir arada yasamasi ve düzenini sürdürülebilmesi için kendisine karsi islenen agir suçlara yönelik kurdugu hesap verdirme mekanizmalarinin islerligi ve yargi yetkileri gözden geçirilecektir. Bu çerçevede uluslararasi toplumun bu türden gayri mesru eylemlere cevap verebilme kapasitesi bireysel, devlet ve sistemik düzeylerde sorgulanacaktir. Bireysel düzeyde kisi ve hükümet-disi örgütlerin bu agir suçlar karsisinda harekete geçme ve gündem olusturabilme yetenegi, devlet düzeyinde tek devletler ile bölgesel ve diger hükümetler arasi örgütlerin istekliligi ve etkinligi, son olarak sistemik düzeyde ise basta BM organlari ve uluslararasi yargi kurumlarinin bu suçlar ve suçlular karsisinda hesap verdiriciligi, bir baska deyisle, yaptirim gücü ele alinacaktir. Makalenin ilk bölümünde Myanmar'daki vahset ve katliamlarin tarihsel arka plani özetlenecektir. Ikinci bölümde kisaca uluslararasi toplumun özellikle II. Dünya Savasi sonrasi uluslararasi düzeni korumak amaciyla soykirim ve insanliga karsi suçlarla mücadele mekanizmasina göz atilacaktir. Üçüncü bölümde Gambiya'nin UAD'ye basvurusu ve UAD'nin soykirim ve insanliga karsi agir uluslararasi suçlar karsisindaki yargi yetkisi gözden geçirilecektir. Son olarak da UCM'nin Myanmar'da islendigi iddia edilen soykirim ve insanliga karsi suçlarin sorumlulari üzerinde yargi yetkisi ve etkinligi tartisilacaktir.

Myanmar'daki Katliam ve Olaylarin Arka Plani

Güneydogu Asya'da bir ülke olan Myanmar, eski adiyla Burma Cumhuriyeti II. Dünya Savasi'nin ardindan bagimsizligini ilan etmisti. Myanmar etnik, kültürel ve dinsel olarak çok farkli ve çesitli bir halka sahiptir. En kalabalik etnik grup olan Burmanlari Karen, Shan, Han Çinlileri ve digerleri izlemektedir. Halkin büyük kismi Budist'tir (%87,2), onlari Hristiyanlar (%6,2) ve Müslümanlar (%4,6) ile az sayida animist ve Hindular izlemektedir. (18) Bagimsizligin ardindan basbakan olan U Nu 1962'ye kadar uluslararasi alanda bagimsiz ve baglantisiz bir politika izlemistir. 1962 yilinda Ne Win öncülügündeki silahli kuvvetler U Nu'ya karsi bir darbe gerçeklestirmis ve ülkede 1988'e kadar Burma Sosyalist Program Partisi'nin tek parti yönetimi dönemi baslamistir. 1988 yilinda General Saw Maung yönetimindeki silahli kuvvetlerin yönetimi devralmasindan sonra Devlet Yasa ve Düzenin Restorasyonu Konseyi (DYDRK) iktidari ele geçirmistir ve ülkenin ismini Birlesik Myanmar Cumhuriyeti olarak degistirmistir. 1990 yilinin Mayis ayinda çok partili seçimlere gidilen Myanmar'da parlamentonun beste dördünü Ulusal Demokrasi Birligi (UDB)'nin kazanmasinin üzerine ordu yönetimi birakmamis ve partinin siyasi liderleri tutuklanmistir. 1997'de DYDRK'nin ismi Devlet Baris ve Kalkinma Konseyi (DBKK) olarak degistirilse de askeri yönetim devam etmistir. Nobel Baris Ödülü'nün de sahibi olan Aung San Suu Kyi'nin tutuldugu ev hapsinden birakilmasi için ABD ve AB'nin ekonomik ve diplomatik baskilari sonuç vermemis ancak yönetim 2001'de kendisiyle yaptigi görüsmeler sonunda 200'e yakin politikaciyi serbest birakmistir. 2003 yilinda General Khin Nyunt Basbakanliga atandiginda serbest seçim sözü vermis ancak ertesi yil kendisi indirilip yerine General Soe Win geçmistir ve Myanmar'in içe kapali, baskici yönetimi devam etmistir. 1962 yilindan 2011 yilina kadar süren askeri cunta basta etnik azinliklar olmak üzere halkin vatandaslik ve insan haklarini görmezden gelmis, muhalefeti bastirmistir. Askeri yönetim ciddi ve yaygin insan haklari ihlalleri yapmis, politik haklari gasp etmis, muhalefeti keyfi ve süresiz sekilde hapsetmistir. Etnik azinliklarin karsilastigi toplu cinayetler, tecavüzler, zorla çalistirma, zorla yerinden...