Iran and the Arab Spring: asymmetry in a two-way mirror?/Iran ve arap bahari: cift tarafli aynadaki asimetri mi?

• Author: Okyar, Onur

Giris

Bu calismada, Iran ozelinde, Arap Bahari olarak adlandirilan hareketlerin hem Rejim hem de Iran halki ile iliskisini ayri ayri inceleyebilmek icin ayna metaforu kullanilmis ve calisma iki bolume ayrilmistir. Birinci bolumde Arap Baharinin ne oldugu, temel nedenleri ve tarihi orneklerle benzerlik ve farklari incelenecek; bu temelden hareketle aynanin disindaki Iran Rejiminin/Devletinin dis politika retorik ve pratikleri irdelenecek ve ardindan Rejimin Arap Baharina ozgu dis politika pratikleri, Arap Bahari hareketleriyle devrilen hukumetler ile silahli catismalarin yasandigi ulkeler ozelinde (Tunus, Misir, Libya, Bahreyn, Yemen ve Suriye) sorgulanacaktir. Birinci bolumun temel amaci Arap Baharini ve Iran Rejiminin buna karsi retorik ve pratiklerini resmetmektir. Bu bolumun temel hipotezi Iran'in uluslararasi arenada reel politik (1) kaygilarla dis politikasina yon verdigidir.

Aynanin ici bolumu, Iran toplumunu olusturan farkli sosyodemografik katmanlarin Arap Bahari ile ilgili algilarinin olculmesini hedeflemistir. Bu bolumun temel amaci Iran halkinin (2) Rejim ile olan catismalarini/uyumlarini ortaya koymaktir. Bu katmanlarin Arap Baharini daha fazla ozgurluk ve katilim olarak algiladiklari ve Rejimden kopuk olduklari ilgili bolumun temel hipotezleridir.

Calismanin literatur ve veri/analiz duzlemleri, secilen iki aktor arasindaki asimetriyi ayri ayri sorgulayabilmek icin, ayni asimetri mantigiyla orulmustur. Bu hedef dogrultusunda calismada akil yurutme yontemi olarak tumevarim ve tumdengelim yontemlerinin ikisi de kullanilmistir. Bu baglamda Iran Rejimi aktorunun dis politika yapimina etki eden faktorleri sorgulanirken makro degiskenlere odaklanilmis, veri/analiz bolumunde ise sosyodemografik/mikro degiskenler uzerinden Iran Halkinin Arap Bahari algilamalari olculmustur. Bu bolume kadar olan analiz ve sorgulamalar tumevarim yontemi ile islemsellestirilmistir. Sonuclarin, calismanin oncullerinde sakli oldugu sonuc bolumu ise literatur taramasi ve veriler arasindaki asimetrinin tumdengelim akil yurutme yontemiyle ayni duzlem uzerinde birlestirilmesi ve net cikarimlara ulasilmasiyla sonlandirilmistir.

Konumuz itibariyle en zor ve analitik calismalardan biri olan, kamuoyunun dis politikaya etkisini degerlendirmek noktasinda literaturde onemli farklilasmalar vardir. Bu baglamda kamuoyunda dis politika algisina etki eden sosyodemografik faktorler ile gercekten dis politika surecinde karsilasilan olaylar ve alinan yuksek politika kararlari arasindaki etki analizi literaturde siklikla ABD ornegi uzerinden aciklanmaya calisilmistir. Bu sorunsal icin kimi yazarlar (3) etkinin sinirli oldugunu belirtseler de hakim revizyonist goruslere gore (4) ulkelerin dis politikalari konusunda kamuoyunun gorusleri, bu ulkelerin gercek dis politika davranislarini yuksek duzeyde etkilemektedir.

Iran siyasi sisteminin kapali dogasi, Iran kamuoyunun Bati ve diger algilamalari ile ilgili calismalar yapilmasini zorlastirmaktadir. Siyasi konularla ilgili bir anket yapmak isteyen Abbas Abdi orneginde Abdi, Amerikan hukumetinden para yardimi aldigi gerekcesiyle 2002 yilinda tutuklanmis ve sekiz yil hapis cezasi almistir. (5) Buna ragmen sinirli da olsa kamuoyu arastirmalari yapilmaya baslanmistir. (6) Ayrica simdiki Cumhurbaskani ve donemin Ulusal Guvenlik Yuksek Konseyi Sekreteri Ruhani, kamuoyunun dis politik (ozellikle nukleer) konularda cok duyarli oldugunu, Rejimin mutlaka halkin destegini kazanarak Halk-Rejim catismasinin yasanmamasi gerektigini belirtmistir. (7) Bu baglamda Iran Rejimi, dis politika konularinda teopolitik odakli ve sert bir uluslararasi aktor olarak kimliklenmesine ragmen kamuoyunun ilgili konulardaki cabalarini goz ardi edememis ve Rejim kendini sinirlamistir. (8) Bu sinirlamanin sebeplerinden biri kamuoyunu olusturan nufusun yarisindan fazlasinin Devrimden sonra dogmus olmasi nedeniyle Devrim sirasinda yaygin olan Amerikan/Bati karsiti duygularin kuresellesmis/postmodernlesmis bu nesilde karsilik bulamamasidir. (9) Bu noktalardan hareketle calismamiz, Iran kamuoyunun dis politikayi etkiledigi varsayimi uzerine bina edilmistir.

Makalenin onemi; secilen degiskenlerin Iran cografyasindaki yansimalarinin, analitik anket teknigi kullanilarak, yerinde yapilan bir alan arastirmasiyla olculmesinden ve literature yeni bir veri kazandirmasindandir. Daha fazla ozgurluk ve demokrasi baglaminda calismamizla benzer sonuclara ulasan ve boylece calismamizin gecerliligini artiran farkli arastirmalar da literaturde mevcuttur. Bu baglamda Arap Bahari hareketlerinden once yapilan bir calisma ile Iran genelini temsilen, kir ve kentlerden rastgele secilen 1000 yetiskinle, Iranli bir alan arastirma sirketi taseronlugunda, yuz yuze gorusme yontemiyle bir arastirma yapilmistir. Buna gore Iran halkinin ezici cogunlugu (%91) halk tarafindan secilmis temsilcilerce yonetimden taraftirlar. (10) Ayni yontemle ve 1205 yetiskinle yapilan ankete gore de Iran halkinin 14 secenek icinden sectigi en temel "ilk" sorunu -issizligin (%58) ardindan- %48 oranla demokrasidir. (11)

Arap Bahari Ne?

Postmodern dunya, Tunus'ta bir seyyar saticinin 17 Aralik 2010'da kendini yakmasiyla basladigi iddia edilen Arap Bahari (12) ile yeni bir doneme girmistir. Temelinde daha fazla ozgurluk istegi yatan hareket, baskici/otokratik rejimlere karsi yillarca sessiz kalan/ezilen halklarin hir baskaldirisi hukmunu almistir. Henuz neticelenmemis hu surec ile kimi ulkelerde hukumetler devrilmis/degismis, kimilerinde silahli catismalar yasanmis, kimilerinde ise kucuk capta gosteri ve protestolar meydana gelmistir.

Arap Baharini; postmodernist ve bireyci hir bakis acisiyla, hiricik/essiz bireyin algi ve tecrubesinin hem bilimsel hem de siyasi/sosyal evreni buktugu gunumuzde, ucuncu dalga olarak tanimlamak mumkundur. Demokrasinin dalgalari (13) kuramina gore 1970'lerde dekolonizasyon sureciyle baslayip 1989-1991 arasinda Sovyet Rejiminin yikilmasiyla son bulan bir ucuncu demokrasi dalgasi yasanmistir. Lakin Latin Amerika, Asya, Avrupa ve Afrika'nin bir kismini etkileyen bu dalgalardan nasibini alamamis olan -genel itibariyle Musluman- Ortadogu ve Arap cografyasi icin Arap Bahari ile Arap Istisnaciligi (14) sona ermis ve Ortadogu'da ucuncu demokrasi dalgasi baslamistir. (15)

Bu baglamda demokrasi eksikligi hareketin baskin bir nedenidir. Dabashi'ye gore hareketler, kimlik siyaseti ve halklarin milliyetci duygularinin otesine gecerek Arap dunyasini asmis ve sadece Araplar icin degil bolgedeki tum etnik gruplar icin demokrasiden uzaklasmis ve yozlasmis hukumetlere karsi bir baskaldiri olarak tarihe gecmistir. (16) Dolayisiyla hareketlerin yasandigi ulkelerin, genel olarak otoriter rejimlerce, ozgur ve adil secimlerden yoksun ve siyasi partiler uzerindeki cesitli kisitlamalar ile yonetilmesi tabandaki siyasi ve sosyal huzursuzlugun patlamasina neden olmustur. (17)

Hardt ve Negri'ye goreyse Arap "isyanlarini" issizlik sorunu ateslemistir. (18) Veltmeyer da hareketleri, Misir orneginden yola cikarak, kapitalizmin dinamiklerine karsi bir sinif mucadelesi olarak yorumlar. (19) Bu baglamda dunyadaki diger ulkeler tarim ekonomilerinden endustri otesi ve bilgi ekonomilerine evrilirken Ortadogu dunyasi bunun cok gerisinde kalmis, bol petrol ve gaz kaynaklarindan elde edilen gelir tabana yayilamamis ve elde edilen rant, buyuk cogunlugu itibariyle, iktidarin yandaslarinca paylasilmistir. (20) Ayrica bolgedeki totaliter rejimlere halklarin sefaleti de eklenmis, yaygin yolsuzluk ve kabataslak hukuk sistemleri ile yabanci yatirimcilara guven verilememis ve rejimler, elitlerle isbirligi icinde, bolgeyi somurmeye devam etmislerdir. (21) Bunun sonucundaysa yonetisim anlayislari olmayan, halktan kopuk ve semirmis rejimlere karsi beliren kisisel mutsuzluk siyasi hosnutsuzluga donusmustur. (22)

Hareketleri ivmelendiren temel sebep sosyal medyanin roludur. Rosenberg'e gore hareketlerin temel farki asagidan yukariya, esitlikci ve daha iyi bir orgutlenme imkani veren sosyal medyanin etkin kullanimidir. (23) Boylelikle Ortadogu'da teknolojik bir imkani en iyi sekilde kullanan genc nufusun "farkina" varilmistir. (24) Kaplan'a goreyse hareketler, her ulkenin kendi derin tarihi ve cografik ozelliklerine gore farklilassa da Arap dunyasinin genelindeki protestocular sosyal medyanin etkisiyle tek bir topluluk olusturmuslardir. (25) Howard ise (26) -daha Arap Bahari baslamadan once- bu tezi bir adim oteye goturmus ve Islam ulkelerindeki demokratik degisimin iletisim teknolojilerinin kullanimina bagli oldugu sonucuna ulasmistir. (27) Iran ozelinde ise Arap Baharindan once Iran halki (harekette sadece Farsiler degil, Kurt, Arap, Beluc gibi farkli etnisiteler de vardir) 2009'daki saibeli Cumhurbaskanligi seciminin gozden gecirilmesi ve sonuclanana kadar sokakta kalinmasi seklinde ozetlenecek isteklerle Yesil Hareket olarak tanimlanacak bir bahar provasinda yine sosyal medya uzerinden orgutlenmis ancak hareket, kuramsal altyapisizlik ve Rejimin siki guvenlik tedbirleri nedeniyle etkili olmamistir. (28)

Aynanin Disi

Disarida cereyan eden Arap Bahari hareketlerine karsi, cift tarafli aynanin disindaki/onundeki Iran Rejiminin dis politika yansimalarina etki eden temel parametreler onem kazanmaktadir. Boylelikle iceriye (halka) yansiyan goruntunun ne anlama geldigi daha iyi analiz edilebilecektir.

Iran'in Dis Politika Retorigi

Hill dis politikayi, tek bir siyasal topluluk veya devlet tarafindan yurutulen resmi dis iliskilerin, o devletin cikarlarinin maksimizasyonu icin uyguladigi tum maksatli eylemleri olarak tanimlar. (29) Bu hedef dogrultusunda Iran Devriminden hemen sonra hazirlanan yeni Anayasa ile Iran'in dis politika retorigi Anayasa'nin 10. Bolumu (152-155. maddeler) ile sekillenmistir. Bu bolumde Iran, dis politikasini her alanda bagimsizlik uzerine bina etmis, hegemonik/emperyalist uluslararasi siyasete karsi dunyadaki tum Muslumanlarin haklarini korumayi vaat etmistir. Iran, sadece kendisiyle savasmayan devletlerle bariscil iliskiler tesis etmeyi uygun gormus ve baska ulkelerin ic...