'DEFTERDARLIK' AT THE OTTOMAN EMPIRE AND IT'S IMPACTS TO TODAY

• Author: Alican MERT
• Pages: 194-212

Inonu University Law Review – InULR 11(1): 194-212 (2020)

Alican MERT

194

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA DEFTERDARLIK VE GÜNÜMÜZ

YANSIMALARI

“DEFTERDARLIK” AT THE OTTOMAN EMPIRE AND IT’S IMPACTS TO TODAY

Alican MERT*

Makale Bilgi

Gönderilme: 06/02/2020

Kabul: 06/05/2020

Özet

Çalışma kapsamında Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihte eşine az rastlanan uzunluktaki

devlet yönetiminde büyük bir önemi olan defterdarlık makamı incelenmiştir.

Günümüzdeki maliye bakanlığına benzetilebilecek olan bu makam, devletlerin siyasi

varlıklarını sürdürebilmesi için zorunlu olan finans kaynaklarının kaydını ve kontrolünü

yapmaktaydı. Osmanlı İmparatorluğu’nun uzun yıllar hüküm sürmesinde askeri

başarılarının yanında, mali kon ulardaki yönetimsel başarısının etkisi yadsınamaz. Bu

yönetimin yapıldğı makam ise defterdarlık olmuştur. Ancak bununla beraber defterdarlık,

bürokrasi içind e büyük çekişmelere de sebep olmuş b ir makamdır. Bu öneme haiz bir

makamın kurumsal yapısının incelenmesi, Osmanlı mali yapısının ve bu makamın

günümüz mali kurumlarına etkilerini anlamak bakımından gereklidir. İki bölümden oluşan

bu çalışmada ilk bölüm olarak defterdarlığın kökeni, Osmanlı Devleti’nde ortaya çı kışı,

görevleri, defterdar olarak seçilecek kişilerin taşıması gereken özellikler anahatları ile

açıklanmış; ikinci bölümde ise defterdarlık makamının yönetim anlayışındaki ve devlet

toprağının sınırlarındaki değişime bağlı olarak geçirdiği yapısal değişimler üzerinde

durulmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nda makamın ilk ortaya çıkışından, maliye nezare ti

adını aldığı tarihe kadar olan süreç ele alınmıştır. Bu çalışma ile ise Os manlı

İmparatorluğu’nun mali alandaki temel kurumunun yapısal ve teknik özellikleri ortaya

konulmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı,

Defterdar,

Hazine,

Mali Yapı.

Article Info

Received: 06/02/2020

Accepted: 06/05/2020

Abstract

Financial authority of Ottoman Empire which is called as “Defterdarlık” that has

magnificent importance and contrubition on unprecedentedly lon g-term ruling, has been

examined on that article. Defterdarlık which may be resembling ministry of finance have

been keeping a list of financial assets of Empire and controlling revenue collection that

provides financial sovereignty to state. Ottoman Empire’s financial structure had been

designed succesfully and that was supporting d evelopment in addition to militarily

achievements. Defterdar was the head of that financial structure. Notwithstanding that,

several important conflicts have been emerged in Ottoman bureaucracy by the effects of

that authority. Examination of that authority is a necessity due to comprehension of

Ottoman Empire’s financial structure and the effect of that authority upon today’s financial

units of Turkish Republic. This article consists of two parts; firstly, origins and sources of

“defterdarlık” and qualification of the people who may be appointed as a “defterdar” have

been explained with the main lines. At the second part, structural changes of “defterdarlık”

that had been arisen from changing perspective of government and extension of emperor’s

border have been addressed. Scope of that study has been based on the first emerging of

that authority until turning into a different concept which was named “ministry of finance”.

And lastly, the aim of that article is clarifying technical and structural specifications of the

main authority of finance at the Ottoman Empire.

Keywords

Ottoman,

Defterdar,

State Treasury,

Financial Structure.

Bu eser Creative Commons Atıf 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır

* Arş. Gör., Uludağ Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Mali Hukuk Anabilim Dalı.

İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi – İnÜHFD 11(1):194-212 (2020)

Osmanlı İmparatorluğu’nda Defterdarlık ve Günümüz Yansımaları

195

I. GİRİŞ

Osmanlı Devleti’nin tarihte eşine pek rastlanılmayan uzunlukta olan, 600 yıllık

mevcudiyetinin en önemli unsurlardan birisi de devlet teşkilatında yer alan kuvvetli bürokrasi ve

bu sistem içerisinde aksama olması durumunda etkin çözüm yolları ile çare getiren bir anlayışı

benimsemiş olmalarıydı. Şüphesiz Osmanlı Devleti kendinden önce var olmuş Türk-İslam

devletlerinin bu konuda izlemiş oldukları bürokratik usullerden etkilenmiştir

1

. Osmanlı

Devleti’nde, padişahın başkanlığını yaptığı ve devletin yönetimiyle ilgili en önemli kararların

alındığı Dîvân-ı Hümâyun ismi verilen divan, Selçuklu, İlhanlı ve diğer Türk devletleri

uygulaması örnek alınarak yapılandırılmıştı

2

.

Devletin gücünü koruyabilmesi sağlam bürokrasiye bağlı olmakla birlikte, güçlü bir

ekonomiyi de gerektirmektedir. İran devlet geleneği, ekonominin devletin yöneticisinin gücünü

arttırması aracı olarak görmekteydi. Ortadoğu’da bulunan devletler bakımından yaygın olarak söz

konusu olan ve kamu gelirlerinin ekonomik amaçlar dışında sürekli olarak attırılmasına karşılık

gelen fiskalizm uygulaması, Osmanlı Devleti bakımından da geçerliydi ve ekonomik

düzenlemeler yapılırken merkezi hazinenin artışı hedeflenmekteydi

3

. Bu düşüncenin bir ürünü

olarak, Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyılın başlarına kadar devlet yönetiminde ekonomik

düzenlemelerle atılan adımlar siyasi, dini, askeri, idari bir takım hedefleri de içermekteydi

4

.

Osmanlı Devleti’nde devlet yönetimine ilişkin idari, örfi konularda vezir-i azam, arazi

işlerinde nişancı, şer’i ve hukuki konularda kazaskerler ve mali konularda defterdarlar divan üyesi

olarak görev almaktaydı

5

. Osmanlı Devleti merkez teşkilatı sistemi içerisinde ise Dîvân-ı

Hümâyun’dan sonra en önemli kurumun, siyaseten ekonomik gücün de bir gereklilik olmasının

etkisiyle, başında defterdarların bulunduğu Defterdarlık olduğu belirtilmektedir

6

. Merkezi

İstanbul’da yer alan Osmanlı mali idaresi “Bab-ı Defteri” veya “Defterdar Kapısı” olarak

isimlendirilmekteydi ve devletin tüm mali işlemlerinde esas yönetici ve yetkili mercii olarak

görev yapmaktaydı

7

. Günümüz devlet teşkilatlanması bakımından ise maliye bakanlığına denk

gelen bir kurumdur. Osmanlı Devleti yapılanması içerisinde de II.Mahmut’un saltanatının son

yıllarında Tanzimat Fermanı’ndan ise hemen önce 1838 yılında defter-defterdar tabiri terk edilmiş

ve yerine Maliye Nezareti kurulmuştur

8

. Osmanlı’nın iktisadi ve mali yapısını bu değişim

temelinde iki ana dönem olarak ele almak mümkündür; kuruluşundan 18. yüzyıla kadar olan

zamanı kapsayan nizâm-ı kadîm olarak ifade edilen klasik dönem ve nizâm-ı cedid olarak ifade

edilen “yenileşme” dönemidir

9

.

II. HAZİNENİN SADIK BEKÇİSİ: DEFTERDAR

A. Mali İdarenin Kökeni

Devletin gelir ve giderinin tutulması, vergilerin toplanması, maliyenin idare edilmesi,

askerlerin isimlerinin ve maaşlarının kayıt edilmesinin devletin korunması bakımından bir ödev

olarak belirtilmektedir

10

. Osmanlı Devleti diğer alanlarda olduğu gibi maliye idaresi noktasında

defterdarlık kurumunu benimsemiş ve bu kurum Türk ve İslam devletlerinin devlet

yapılanmalarına benzer şekilde inkişaf ettirilmiştir

11

. Bununla beraber Osmanlı maliyesi üzerinde

1

AFYONCU, Erhan: Osmanlı Devlet Teşkilatında De fterhane-i Amire (XVI.-XVIII. Yüzyıllar), Türk Tarih Kurumu

Yayınları, Ankara 2014, s.1.

2

HALAÇOĞLU, Yusuf: XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, 7. Baskı, Türk Tarih

Kurumu Yayınları, Ankara 2014, s.10.

3

BÜLBÜL, Yaşar: “Klasik Dönem Osmanlı Muhasebe Sistemi”, Divan İlmi Araştırmalar Dergisi, Sayı 6(1), 1999,

s.151.

4

GENÇ, Mehmet: Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, 12. Baskı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015, s.39.

5

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı: Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı (Merkez ve Bahriye Teşkilatı), 3.

Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988, s.2.

6

GÜNALAN, Rıfat: Osmanlı İmparatorluğunda Defterdarlık Teşkilatı ve Bürokrasisi: XVI. Yüzyıl Maliye Ahkâm

Defterleri, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2010, s.17.

7

ÖNER, Erdoğan: Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Malî İdare, 2. Baskı, Maliye Bakanlığı

Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayını, Ankara 2005, s.186-187.

8

ŞENER, Abdüllatif: Sona Doğru Osmanlı: Osmanlı Ekonomisi ve Maliyesi Üzerine Yazılar, 2. Baskı, Birleşik

Kitabevi, Ankara 2007, s.75. ORTAYLI, İlber: İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 49. Baskı, Kronik Kitap, İstanbul

2019, s.137; “Tanzimat Fermanı ilan edildiği an, aslında ülkede bir Maliye Nezareti yoktu. Maliye nazırı unvanını

taşıyan, halen klasik dönemin başdefterdarıydı”

9

TABAKOĞLU, Ahmet: Osmanlı Mali Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul 2016, s.214.

10

HALDUN, İbn: Mukaddime-I, Çev. Zakir Kadiri Urgan, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1997, s.618.

11

KÜTÜKOĞLU, Mübahat S.: “Defterdar”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, 1994, s.94.