All Azimuth, Insight Turkey ve Uluslararasi Iliskiler Dergilerinde Yayimlanan Makalelerde Genel Bilim Felsefesinin Yeri/The Place of General Philosophy of Science in Articles Published in the Journals of All Azimuth, Insight Turkey, and Uluslararasi Iliskiler.

• Author: Gokce, Emrah Utku

Giris

Devlet ve devlet disi aktorlerin birbirleriyle kurdugu iliskiler sonucu ortaya cikan olay ve olgulari aciklamak, anlamak ve bu aktorler arasinda meydana gelecek davranislari tahmin etmek/on gormek icin Uluslararasi Iliskiler (UI) disiplini icinde bircok teori uretilmistir. (1) Bu teorilerin UI akademisyenleri tarafindan bilimsel temel uzerine nasil insa edildigini incelemek icin genel bilim felsefesinden faydalanmak gerekir. Cunku genel bilim felsefesi ontolojik, epistemolojik ve metodolojik boyutta UI disiplini ve teorilerinin sorgulanmasina destek olur. Teorilerin bilimsel hale gelme ve teori olma sureclerinin anlasilmasini saglar. (2)

UI'nin disipliner cercevesinde 1950'lerde baslayan metodolojik tartismalar 1980'li yillar itibariyle ontolojik ve epistemolojik tartismalara evrilmis ve "UI teorilerinin temel iddia, arastirma gundemi, yontem ve kavramlarini bilim felsefesi icinde sekillendirme" (3) cabalari artmistir. Genel bilim felsefesinden yola cikarak uluslararasi politikanin dogasina iliskin ontolojik, epistemolojik, metodolojik boyutta yapilan bu tartismalar alanin kuramsal ve bilimsel bir kimlige ulasma arzusuna katki saglamistir. (4) Ozellikle Amerika Birlesik Devletleri'nden (ABD) akademisyenler "bilimin, uluslararasi siyasetin daha iyi bir sekilde duzenlenmesinde asil dayanak noktasi oldugu inanciyla, yeni bir uluslararasi siyaset teorisi gelistirmeye" odaklanmistir. (5)

Turkiye'deki UI calismalarina bakildiginda genel bilim felsefesi eksenindeki UI arastirma konularinin secilmedigi ve ilgili alanin gelismedigi, arastirmacilarin genellikle bolgesel calismalara odaklandigi ve boylece basat olanin bolgesel calismalar oldugu dusunulmektedir. (6) Son yillarda Turkiye'deki teori merkezli calismalar her ne kadar artmis olsa da bu teoriler bir paket halinde kullanilmakta ve teorilerin varligi bilim felsefesi baglaminda sorgulanmamaktadir. Yalvac'a gore bu sorgula(ya)mama durumu bir sorundur ve buna "bilim felsefesi uzerine uzmanlasmis UI akademisyenlerinin yoklugu" sebep olmaktadir. Ayrica Turkiye'de naturalist-pozitivist anlayisin hakimiyeti diger bilim felsefesi teorilerinin etkinligini kisitlamakta ve bilim felsefesine dayali tartismalarin yapilamamasina yol acmaktadir. (7) Bilgin'e gore ise teorik gundemi belirleyen ve disipline yon veren merkez ulkelerdeki teorik ve meta-teorik uretim, Turkiye gibi cevrede yer alan ulkelerce dogrudan tuketilmektedir. (8) Boylece yeni ve ozgun bir teori uretme ortami kendini var edememektedir. Cunku merkezde yurutulen entelektuel ve bilimsel faaliyetler cevrede yok denecek kadar azdir. Teori uretimi veya bir teorinin tartisilmasi yerine "komplo teorilerine yonelik egilimler" teorik, meta-teorik ve daha genel anlamda bilim felsefesi temelli calismalarin onunu kapatmaktadir. (9)

Buradan hareketle bu calismada su sorulara cevap aranmistir: (i) Hem WoS hem de Scopus'ta taranan UI ana temali ve Turkiye adresli dergilerde yayimlanan makalelerinin konu dagilimlarinin genel sayisal gorunumu nasildir? (ii) Genel bilim felsefesi baglaminda yapilan calismalarin diger konularla oransal durumu nedir? (iii) Arastirma alani icinde genel bilim felsefesini isleyen makaleler genel bilim felsefesinin hangi alt konularina odaklanmistir ve iceriklerinin genel gorunumu nasildir?

Yapilan literatur taramasi sonucunda, UI ve genel bilim felsefesini bir arada ele alan makaleleri analiz eden bir calismaya rastlanmamis ve literaturde bu konuda bir bosluk oldugu gorulmustur. Bu cercevede soz konusu calisma hem WoS hem de Scopus'ta taranan UI ana temali Turkiye adresli dergilerdeki makaleleri konularina gore incelemeyi ve genel bilim felsefesi baglaminda yapilan calismalara dair veriler sunmayi amaclamaktadir. Bu arastirma gelecekte yapilacak yeni calismalara zemin hazirlamayi hedeflemektedir. Arastirma sadece betimsel bir temelde sorulara cevap vermektedir. Ozellikle genel bilim felsefesi calismalarinin UI disiplini icin neden onemli oldugu ve bilim felsefesinin UI disiplinine nasil ve ne olcude katki yaptigi bu calismanin sinirlari disindadir.

Materyal ve Yontem

Arastirmanin Deseni

Bu arastirma icsel durum calismasina gore tasarlanmistir Icsel durum calismasinda bir tema ya da secilen konu ve konular incelenir. Amac ilgilenilen tema veya konulara yonelik icsel durumu ortaya cikarmaktir. (10) Bu calismanin sinirlarini cizmek ve bu sinirlar icinde daha derinlemesine analiz yapmak icin bir ana tema ve bu temanin altinda konular belirlenerek kod tablosu (bkz. Tablo 1) olusturulmustur. Boylece incelenen makaleler bu konulara gore kodlanarak konu yogunluklari tespit edilmis, calismanin odak noktasini olusturan genel bilim felsefesinin calisilma yogunlugunun ortaya cikarilmasi hedeflenmistir.

Genel bilim felsefesi, herhangi bir bilim dalinin felsefesine degil, ister doga bilimleri isterse de sosyal bilimler olsun tum bilimlerin felsefesine odaklanir ve bilimin kendisini arastirma konusu haline getirir. (11) Bu genellige isaret etmek icin bilim felsefesi bu calismada genel bilim felsefesi olarak kullanilmistir, zira bilim denildiginde genelde ilk akla gelen doga bilimleridir, oysaki genel bilim felsefesi bunu asan bir konumdadir. Bilim, olay ve olgulari betimlemeye, aciklamaya ve ongormeye ugrasirken bilimsel teoriler gelistirir. Genel bilim felsefesi ise bilimin kendisini ve urettigi teorileri ontolojik, epistemolojik ve metodolojik olarak sorgular. (12) Bilime yonelik kuramsal sorgulamalar, bilimsel aciklamanin nasil olacagi, bilimsel yontemin dogasi, bilimsel teorilerin insa surecleri genel bilim felsefesinin alt konusu olarak ortaya cikar. (13)

Genel bilim felsefesi, insa edilen teorilerin varligini ve bilimselligini tartisma konusu haline getirirken meta-teorik seviyeden (seviye-2) bu tartismayi yurutur (Sekil 1). Bilim felsefesiyle dogrudan iliski icinde olan meta-teori, bir teoriyi sistematik olarak degerlendirme ve felsefi olarak sorgulama surecidir. (14)

Bilim felsefesinde bir olay ve olgunun varligi seviye-0 olarak kabul edilir. Seviye-0 uzerine ortaya konulan aciklayici ve anlamaci iddialar, (15) teoriyi temsil eden seviye-1'dir. Antik Yunan'da teori (theoria) 'tepeden bakmak' veya 'kusbakisi seyretmek' olarak tanimlanmistir. Gunumuzdeki anlamiysa "kismen dogrulanmis olsa da cogu kez asla kesinlesmeyen bir savlar toplulugu iceren sistemdir ve bu haliyle yine cogu kez bir ya da birkac onermeyle degil, birbiriyle iliskili bircok onermeyle dile getirilir". (16) Seviye-2 ise teorinin teorisini yapma eylemidir. Seviye-2, seviye-0'i aciklayan teorileri/seviye-1'i degerlendirme ve sorgulama amacindadir. (17) Boylece, seviye-2 (meta-teori) "belirli bir olayi, fenomeni veya ampirik gercek dunya uygulamalarini analiz nesnesi olarak almaz fakat teorilestirme eylemi ve ampirik arastirma pratigi uzerindeki varsayimlari arastirir". (18)

Teoriler (seviye-1) disiplinlerin bel kemigidir. "Teorisyenler her seyden once kavramsallastiricilar, sembollestiriciler, sentezleyiciler ve soyut duzenleyicilerdir. Teorisyenlerin yaptiklari sey, yazilarinda bizim icin toplumsal gercekligin kalin cizgili, genis fircalanmis resimlerini boyamak ve gercek dunyanin onlarin resimleri gibi oldugunu anlatmaktir". (19) Cogu teorisyen, teorilerin nasil olusturuldugunu tarif etmez. (20) Bir teorinin bilimsel prosedurlere gore nasil insa edilecegi ya da reddedilecegi bilim felsefesi icinde yapilan metodolojik tartismalara dayandirilir. (21) Metodolojinin yaninda teoride kullanilacak kavram ve dil, epistemik kaynaklar ve teorinin oturtulacagi ontolojik statu teori insasinin genel yapisini belirler.

Uluslararasi iliskiler gerceginin ne oldugunu sorgulamak, uluslararasi ile ilgili nasil ve hangi yontemle bilgi edinilecegine karar vermek icin genel bilim felsefesi UI'ye katki saglar. Ayrica genel bilim felsefesi UI'de yeni teorilerin nasil insa edilecegine ve reddedilecegine iliskin gorusler ortaya koyar. (22) Genel bilim felsefesinin sundugu tartismalardan yola cikarak UI'nin kendine has teorik ve kavramsal altyapisi gelistirilebilir. Bilimsel teori ile komplo teorisi ayrimi yapmak icin, ozellikle Turkiye'de, genel bilim felsefesi bir rehber olabilir. (23) Seviye-1 baglaminda iyi bir teori olusturmak isteyen teorisyenler icin bilim felsefecilerinin yaptigi tartismalar acik oneriler sunmaktadir. Ornegin bilim felsefesi icinde onemli bir ekolu temsil eden mantiksal pozitivistler ve ardindan gelen mantiksal empiristler (Viyana Cevresi/neo-pozitivizim) meta-fizik ogeleri (tefekkur, sezgi, vahiy soyut kavramlar vb.) dislamislar, olgu ve olaylari aciklamada basit nedensellige basvurmuslardir. Tumden gelim-nomolojik (deductive-nomological) model baglaminda "eger sartlar tamsa, bizim kabul ettigimiz yasa/duzenlilikler varsa, beklenen cikti olusmalidir" (24) gibi cikarimsal mantiga yonelmislerdir. Beklenen cikti istenilen sonucu vermiyorsa hipotez yanlislanir ve surec tekrardan baslatilir. Neopozitivistler, kendi bilimsel arastirma prosedurlerinde deger ve ahlak yargilarini dislamislardir. Ayni zamanda sadece anlamli cumlelere odaklanmislardir. Realist-matertalist ontolojiyi benimsemisler ve ampirizmi epistemik baglamda kabul etmislerdir. Mantiksal pozitivizmin bilgiye ve yonteme dair bu durusu ve arastirma programi UI'de teori insa surecini etkilemistir. ABD'ye goc eden Viyana Cevresi'ndeki mantiksal pozitivistlerin ontolojik, epistemolojik ve metodolojik tanimlari Amerikan sosyal bilimlerini ve gelisen davranissalci metodolojiyi etkilemistir. UI icinde gelisen pozitivist teori insasinda ve davranissalci metodolojinin gelisiminde mantiksal pozitivizmin etkisi yadsinamaz. UI'deki rasyonalist teoriler, ozellikle neo-realizm ve neo-liberalizm, mantiksal pozitivizmin genel iddialari uzerine sekillendirilmistir. (25)

Genel bilim felsefesi altinda gelisen sosyal bilimler felsefesi, sosyal bilimlerin teori ve yontemini kendisine konu edinir. (26) "...[D]oga bilimleri disinda ayri bir kategori olarak sosyal bilimlerin mumkun olup olmadigi; sosyal bilimlerin kendilerine ozgu yontemleri; toplumsal fenomenlerin nedensel...